Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Məlumdur ki, Mirzə Adıgözəl bəy, M.P.Kolubyakinin tapşırığı ilə 1845-ci ildə məşhur "Qarabağnamə" əsərini yazmışdı. Bu məqalədə də Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sinin qısa icmalı verilir. "Закавказский вестник" qəzetindəki ikinci məqalə "Ağa Məhəmməd xan Qacarın həyatı, Qacar sülaləsinin yaranması, onun Qafqazda hərbi səfərləri" adlanır 1 . Redaksiya qeydindən həmin əsərin ingilis dilinə tərcümə olunduğu göstərilmişdir. Həmin məqalədə Qacarın 1797-ci il yürüşləri və Şuşada öldürülməsi barədə tarixi həqiqətlə səsləşən faktlar xüsusilə maraq doğurur. Əsrimizin 20-ci illərindən başlayaraq Azərbaycan xalqının tarixinə dair mənbələrin nəşrinə başlandı. Azərbaycan tədqiq və tətəbbö cəmiyyəti tərəfindən A.Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsəri 1926-cı ildə rus dilində, 1951-ci ildə Azərbaycan dilində çap edildi, bir qədər sonra əsərin farsca elmi tənqidi mətni işıq üzü gördü. Bu əsər XVIII əsr Azərbaycan xanlıqlarının tarixini öyrənmək üçün də əvəzsiz elmi mənbədir. "Qarabağnamə'Tərdə irəli sürülən fakt və mülahizələri dəqiqləşdirmək məqsədilə "Gülüstani-İrəm"ə tez- tez müraciət olunur. Şərq və Qərb tarixçilərinin əsərlərini, Azərbaycanın maddi mədəniyyəti abidələrini diqqətlə öyrənən A.Bakıxanov ilk dəfə xalqımızın tarixini bütöv halda işıqlandırmağa səy göstərmişdir. Qarabağ tarixinin öyrənilməsində Şeyx İbrahim Qüdsi Gəncəvinin "Gəncə tarixi" əsərinin də mühüm əhəmiyyəti var. F.Köçərli qeyd edir ki, "Gəncə tarixi" əlyazma şəklində əldən-ələ gəzirdi. Təəssüf ki, həmin əlyazma indiyədək əldə edilməmişdir. "Kavkaz" qəzetinin 1846-cı il 37-ci nömrəsində Lazerev imzası ilə "Gəncə" adlı geniş bir məqalə çap olunmuşdur. Redaksiya qeydində deyilir: "Həmin məlumat Gəncə sakinləri arasında tatar (Azərbaycan - N.A.) dilində əldən-ələ gəzən əlyazmasından alınmışdır". "Gəncə tarixi"ndən bəhs edən "Gəncə" məqaləsi şəhərin əsasının qoyulmasından 1804-cü ilə qədər - Sisianov tərəfindən zəbt olunmasına qədərki uzun bir dövrü əhatə edir. 1926-cı ildə "Azərbaycanı tədqiq və tətəbbö cəmiyyəti" tərəfindən "Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi" əsəri çap olundu. Onun müəllifi Əbdüllətif Əfəndi idi. Sonrakı illərdə S.Mümtazm axtanşları göstərdi ki, "Şəki xanlarının ixtisarüzrə tarixi" əsərinin müəllifi Əbdüllətif Əfəndi deyil, Səlim xanın nəvəsi, Fateh təxəllüsü olan Kərim Ağadır. 1829-cu ildə qələmə alınmış bu əsərin şəkli Fətəli xanın oğlu Kərim ağa Fateh tərəfindən yazıldığı Ə.Hüseynzadə tərəfindən də təsdiq olunmuşdur 2 . Həmin əsərin Qarabağ tarixi ilə bağlı bəzi sətirləri xüsusilə diqqəti cəlb edir. 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd xanın Qarabağa hücumu zamanı Şəki xanı Səlim xan Qacarın yürüşünün qarşısını almaqda İbrahim xana yaxından kömək etmişdir. 1805-ci ildə də Səlim xan İbrahim 1 Вах: "Закавказский вестник", 1845, 14-18 2 Bax: Ə.Hüseynzadə. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan tarixşünaslığı, Bakı, 1967, səh.29. 183 xanın təklifinə razı olub Kürəkçayda Şəki xanlığının Rusiya tərkibinə daxil olması haqda müqaviləni imzalamışdı. "Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi" əsəri də təsdiq edir ki, 1806-cı ildə İbrahim xan öz ailəsi ilə birlikdə Şuşa qalası yaxınlığında qala komendantı Lisaneviç tərəfindən öldürülmüşdür. Öldürülənlər arasında Səlim xanın bacısı da var idi. Bu qətldən sarsılan Səlim xan öz yanında olan bir neçə rus soldatını öldürdü. General Nebolsin isə Səlim xana qarşı qoşun göndərdi. Səlim xan İrana keçməyə məcbur oldu... İskəndər bəy Hacınskinin "Qubalı Fətəli xan" əsəri də XIX əsr tarixşünaslığının maraqlı nümunələrindəndir. Əsər ilk dəfə 1847-ci ildə, Tiflisdə "Kavkaz" qəzetinin 48-49-cu nömrələrində dərc olunmuşdur. İ.Hacınski Qafqaz canişinliyində mütərcim vəzifəsində işləyirdi, Fətəli xanın hərbi-siyasi fəaliyyətini işıqlandıran həmin əsərdə Qarabağ xanlığından da söz açılır. Əsərdə göstərilir ki, Fətəli xan İbrahim xanın qardaşı Mehrəli bəyi himayə etdiyi üçün onların bir-birilə arası yox idi. Həm də Fətəli xan Qarabağı almaq istəyirdi. Əsərdə oxuyuruq: "Qarabağlı İbrahim xan Quba xanı ilə mübarizə etmək üçün Şirvan hakimlərinə tez-tez kömək etdiyindən Fətəli xan güclü qoşun toplayıb, 1784-cü ildə Qarabağa hərəkət edir. Lakin Şuşa qalasına hücum etmək iqtidarında olmayıb Ağdamı və Qarabağ xanlığının başqa aşağı mahallarını talan etdi" 1 . Əsərboyu Qarabağ xanlığı və onun mərkəzi Şuşanın hərbi-siyasi qüdrəti nəzərə çapdırılır. Lakin müəllif Mehralı bəyi səhvən İbrahim xanın qardaşı oğlu kimi təqdim edir. XIX əsrin əvvəllərində Rusiya - İran müharibələri haqqında daha dolğun təsəvvür verən mənbələrdən biri də Nasir Nəcminin "Abbas Mirzə, yaxud Qacar sülaləsinin ən qəhrəman, ən vətənpərvər oğlu və İran-Çar Rusiyası müharibələri" əsəridir 2 . Həmin əsərdə Türkmənçay müqaviləsi ilə nəticələnən sonuncu rus - İran müharibəsinin (1826-1827) təsviri verilir. Qarabağ tarixini yazmaq üçün bir sıra Azərbaycan ziyalılan da XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində təşəbbüs göstərmişlər. O cümlədən Baharlının "Əhvalati-Qarabağ", Həsənli Xan Qaradağinin "Qarabağ tarixi", Həsən İxfanın "Şura tarixi", Mirzə Rəhim Fənanın "Qarabağ tarixinə aid materialları", müəllim Mirzə Xosrov Axundovun "Qarabağ tarixinə dair qeydləri" məlumdur. Adı çəkilən əsərlər yarımçıq və səthi olsalar da, onları çap etmək müəyyən maraq doğura bilər, həm də azərbaycanlı müəlliflərin Qarabağ xanlığı tarixini öyrənməyə sonsuz marağını nümayiş etdirir. "Qarabağnamə"lərdə Qafqaz canişini olmuş bir sıra görkəmli rus generallarının adı çəkilir, onların Qarabağla əlaqələrindən söz açılır. Lakin tez- tez 1 İskəndərbəy Hacınski. Qubalı Fətəli xan. Bakı, 1959, səh.20. 2 Nasir Necmi. Abbas Mirzə, yaxud Qacar sülaləsinin ən qəhrəman, ən vətənpərvər oğlu və İran-Çar Rusiyası müharibələri, Tehran, hicri 1326. 184 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|