Azərbaycan diLİNİn funksional
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
B. T əsirli və təsirsiz feillər arasında konversiv əkslik münasib əti (qaldırmaq-qalxmaq, qalxızmaq-qalxmaq, endirmək- enm ək, sal(la)maq-düşmək və s.). Məsələn: [Adam] suya bir daş atsa, gör ər ki, daş düşən yerin kənarları qalxdı və onun belə qalxıb- düşməsi suyun ondan kənar olan hissələrini də qalxızıb-düşürdü (H.Z ərdabi). Sən saldın, o da düşdü-öz-özünə düşmədi ki! (Danışıq). Şaquli istiqamətli hərəkət bildirən feillərin müxtəlif söz cütl ərində yer tutmasının izaha ehtiyacı var. Bunun semantik əhəmiyyətini üzə çıxarmaq üçün müvafiq müştərək ünsürlü feil cütl ərini müqayisəli şəkildə nəzərdən keçirək. I II doğmaq-batmaq (Gün, Ay) batmaq- çıxmaq (su) çıxmaq-düşmək (dağ, ağac) girm ək-çıxmaq (su, ev) minm ək-enmək (at) düşmək-çıxmaq (quyu) qalxmaq- düşmək (dağ) enm ək-çıxmaq (quyu) qalxmaq-enm ək (dağ) enm ək-çıxmaq (quyu) Bel ə çıxır ki, eyni feilin söz cütündə birinci və yaxud ikinci yerd ə işlənməsinin inikas əhəmiyyəti var. Eyni feilin müxt əlif söz cütlərində birinci yoxuşa ikinci yerdə işlənməsi faktını müvafiq hərəkətlərin açıq, yoxsa qapalı məkanda baş verməsi ilə izah etmək olar. İndi isə mümkün olan yerlərdə h əmin feilləri onların semantik-sözdüzəltmə törəmələri ilə əvəz ed ək: İ II çıxartmaq-düşürtmək (salmaq) salmaq- çıxartmaq mindirm ək-düşürmək (salmaq) salmaq- çıxartmaq qaldırmaq-düşürmək (salmaq) salmaq- çıxartmaq qaldırmaq-endirmək (salmaq) salmaq- çıxartmaq salmaq- çıxartmaq Bel ə bir əvəzetmə maraqlı müşahidələr aparmağa imkan verir. Onun say əsində 1 sütunda, ikinci yerdəki sözlərin törəmə olmayan sinoniml əri meydana çıxır. II sütunda feillərin məhz həmin sözl ərdən başlanan qoşalaşması (ardıcıllığı) daha artıq məqbul 288 görünür. M əsələn, müq. et: (ağaca) çıxartmaq-(ağacdan) salmaq və (cib ə) salmaq-(cibdən) çıxartmaq. H ər iki halda eyni feil müxtəlif yerlərdə ayrı-ayrı ekstralinqvistik v əziyyətləri ifadə edir. Həmin ifadə fərqlərini aşağıdakı sxemdən görmək olar. I II III IV V doğmaq çıxmaq minm ək batmaq düşmək üşmək batmaq çıxmaq çıxmaq çıxmaq düşmək batmaq düşmək düşmək Göst ərilən nümunələrdən yalnız III sütundakı feillər məkanı münasib ətləri tutuşdurmaq üçün ideal imkan verir. Hər iki halda çıxmaq yuxarıya, düşmək aşağıya yönəlmiş hərəkəti bildirir. Həmin h ərəkətlər müxtəlif məkanı şəraitlərə aid olsalar da, hər iki vəziyyət arasında ifadə baxımından izomorfizm var. I və II sütunlardakı feill ərin nisbəti də buna oxşayır, lakin bu oxşarlıq ötəridir. Müvafiq h ərəkətlərin müxtəlif obyektlərə aid olmasından əlavə, çıxmaq və doğmaq feilləri arasında izomorfizm yoxdur. Onlar ayrı-ayrı h ərəkətləri ifadə edir, ona görə də burada bir yox, iki feil lazım g əlmişdir. IV sütundakı feil cütünün qapalı, V sütundakı feil cütününs ə açıq məkanla bağlı olan qarşılığı yoxdur. Mübadil ə və oyun bildirən feillər Mübadil ə və oyun bildirən feillər iki tərəf arasında baş verən h ərəkətləri ifadə edir: bağışlamaq-qəbul etmək, vermək-almaq, satmaq-almaq, uduzmaq-udmaq (aparmaq). İndiyə qədər haqqında danışılan feillər içərisində də belələri az deyil (ərə getmək – arvad almaq, mindirm ək – minmək və s.), lakin mübadilə və oyun bildirən feill ər başqa feillərdən onunla fərqlənir ki, bunlar məxsusi subyektl ərlə yanaşı, müştərək obyektlərə də malik olur. Mübadil ə və oyun bildirən feillər ifadə etdikləri hərəkətlərin xarakterin ə görə bir-birindən fərqlənir, özü də məhz eynixarakterli h ərəkətləri ifadə edən feillər bir-biri ilə semantik əlaqəyə girir. 289 Mübadil ə və oyun bildirən feillər aşağıdakı əsaslara görə semantik münasib ətdə olur. Birincisi, tərəflərin hərəkətini xarakterizə etdikl ərinə görə. İkincisi, ifadə olunan hərəkətlərin müəyyənliyinə gör ə. Birinci meyar qarşılıqlı-şərikli fəaliyyətdə prioritet (ilkinlik) şərti ilə bağlıdır. Həmin meyara əsasən müvafiq feillər birinci yaxud ikinci t ərəfə aid olan hərəkəti bildirir. Lakin göstərilən hərəkətlər və feill ərin əsas xüsusiyyəti məhz ondan ibarətdir ki, onlar özü- özlüyünd ə deyil, müqabil tərəfə nisbətdə müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Burasını da qeyd etmək lazımdır ki, tərəflərdən hansınasa m ənsub olma həmin feillərin semantik əlaqələrini səciyyələndirmək üçün kifay ət deyil. Mübadilə və oyun feillərinin semantik münasib ətləri aşağıdakı əsaslara söykənir. 1. “Bağışlama” və “qəbuletmə” əlamətlərinin qarşılığına. H əmin semantik əlaqə bağışlamaq və qəbul etmək (eləmək) feill ərinə xasdır. 2. T ərəflərdən birindən o birinə tək obyektin ötürülməsi ilə bağlı olan hərəkətlərin qarşılığına (vermək-almaq/götürmək). M əsələn: Laçın balasın verməz, Bəlkə, zornan alalar! Al dinsizdən, Ver dinsiz ə. Almağa necəsən? Bir alıcı quş kimi! Verməyə necəsən? Başına söz qəhətdi?! (Məsəl). Verdim, al! (Ü.Hacıbəyov). 3. Əvəzli mübadilə (dəyişmə) ilə bağlı olan hərəkətlərin qarşılığına (satmaq-almaq). Məsələn: Alan alıb varlanıb, Satan satıb aldanıb. Dünyada hər şey satılıb-alınar, namusdan başqa! (M əsəl). 4. M ərcə yaxud oyunun şərtinə görə mübadilə ilə bağlı olan h ərəkətlərin qarşılığına (uduzmaq-udmaq/aparmaq). Məsələn: Alan apardı, Satan uduzdu (Məsəl). Kim udub, kim uduzacaqdır? (Ruhulla Axundov). El ə bəyzadələrimiz var ki, bir oturuma [...] 100 manat udub-uduzar (N.V əzirov). Udmusan, uduzmusan? (Ü.Hacıbəyov). H əmin feillər subyekt və obyekt mənsubiyyətinə, sözdüzəltmə əlaqəsinə görə də semantik münasibətdə ola bilir. Birinciyə satmaq v ə satılmaq, ikinciyə isə udmaq və uduzmaq feillərinin münasibəti misal ola bil ər. Qazanc, itki, axtarış və tapıntı ilə bağlı olan feillər. Bunlar bir-biri il ə bağlı olan hərəkətləri bildirir: qazanmaq, qazanılmaq, 290 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|