Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
Fəsil III. Azərbaycan fond bazarlarının problemləri
Yüklə 1,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
43
Fəsil III. Azərbaycan fond bazarlarının problemləri. 3.1. Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının hazırki durumu. Müasir
dövrdə respublikamızın qiymətli kağızlar bazarı bəzi
çatıçmamazlıqlarına baxmayaraq inkişaf etməyə davam edir. Nəzərə alsaq ki, Azərbaycanda bu bazarın formalaşması üçün əsas qanunverici-normativ və təşkilati- hüquqi baza 1999-2000-ci illərdə yaranıb, o vaxtdan 7-8 il ərzində görülən tədbirləri qiymətli kağızlar bazarının inkişafı üçün uğurlu bir dövr adlandırmaq olar. Bu müddət ərzində bubunla bağlı bir çox normativ-hüquqi sənədlər qəbul olnmuş, yeni tənzimləyici və digər orqanlar təsis edilmiş, bir çox layihələr həyata keçirilmişdir. Göstərilənlər fond bazarının respublikamızın müstəqillik dövrünə aid hissəsini əhatə edir. Lakin ümumilikdə Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının yaranması XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Ölkəmizdə ilk səhmlər 1913-cü ildə Bakı Tacir Bankının nizamnaməsinin təsdiq edilməsi ilə buraxılmışdır. Bu bankın əsas səhmdarları Azərbaycanın tanınmış sahibkarları-şuranın sədri H.Z.Tağıev, üzvləri M.Ş.Əsədullayev, M.Nağıyev, M.Muxtarov və başqaları olmuşlar. XX əsrin ilk iki onilliyində Bakıda bir sıra səhmdar cəmiyyətləri fəaliyyət göstərmişdir. Onlardan "Neft məhsulları səhmdar cəmiyyəti", "Bül-Bülə neft və ticarət səhmdar cəmiyyəti", "Balaxanı-Zabrat neft istehsalı səhmdar cəmiyyəti" və digərlərini qeyd etmək olar. Hələ 1900-cu ilin "Kaspi" qəzetinin səhifələrində veksel islahatı haqqındakı məqalələrdə bu qiymətli kağızın o zaman geniş istifadəsi və labüdlüyünü təsdiq edən maraqlı məlumatlar dərc olunurdu. Həmin dövrdə Bakı Tacir Bankı və Bakıda fəaliyyət göstərən digər banklar tərəfindən veksellər və faiz kağızları buraxılmışdır. Veksellərdən ödəniş prosesində və borc münasibətlərinin formalaşmasında geniş istifadə olunmuşdur. Veksel bazarı Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə də inkişaf etmiş, lakin Sovet hakimiyyəti dövründə məhdudlaşdırılmışdır.Sovet Azərbaycanında dövriyyədə olan əsas qiymətli kağız uduşlu dövlət istiqrazları və veksellər (kommersiya kreditləri) olmuşdur. Müstəqillik əldə etdikdən sonra respublikamız bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar, bu sistemin
44
əsas sahəsi olan qiymətli kağızlar bazarının yaradılması və inkişafına diqqəti artırmağa başladı. Bununla əlaqədar olaraq müxtəlif səviyyələrdə bir çox qanunlar, əsasnamələr qəbul olundu, müxtəlif orqanlar yaradıldı. Bütün bunları reallaşdırmaq üçün beynəlxalq təcrübədən istifadə etmək zəruriyyəti meydana gəlirdi. Qeyd edək ki, dünya təcrübəsində bu bazarın inkişafının 3 modeli fərqləndirilir (Cədvəl №3.1. ) :
Qeyri-bank modeli (ABŞ) – vasitəçilər rolunda qiymətli kağızlar üzrə qeyri – bank təşkilatlar çıxış edirlər;
qarışıq model (Yaponiya) – vasitəçilər rolunda həm banklar, həm də qeyri – bank təşkilatları çıxış edirlər. Cədvəl № 3.1. Qiymətli kağızlar bazaının inkişaf modelləri. İnkişaf modelləri Amerikan inkişaf üsulu Alman inkişaf üsulu İnvestisiyaların mənbəyi Xarici investorlar Daxili investorlar Əsas inkişaf olunan təşkilatlar İnvestisiya bankları, investisiya fondları, qeyri-dövlət pensiya fondları və s. Kommersiya bankları Tənzimlənmə modeli Əsasən özünü tənzimləyan təşkilatları Əsasən dövlət Mütəşəkkil bazarda (birjada) aparılan əməliyyatların nisbəti Böyük Kiçik Emitentlər baxımından bazarın strukturu Əsasən dövlət qiymətli kağızları Əsasən korporativ qiymətli kağızlar Özəl
sektorunun maliyyələşdirilməsi baxımından bazarın strukturu Əsasən pay qiymətli kağızları Əsasən borc qiymətli kağızları
Respublikamızın fond bazarının ilk dövrlərdə alman modelinə uyğun gəlməsinə baxmayaraq, hazırda o, qarışıq modelə daha yaxındır. 15 dekabr1992-ci ildə qiymətli kağızlar bazarının yaranmasına şərait yaradan, ölkədə sahibkarlığın prinsiplərini, sahibkarlıq subyektlərinin hüquq və vəzifələrini,
45
onun dövlət tərəfindən müdafiə və təqdir olunmasının forma və üsullarını, sahibkarların dövlət orqanları ilə qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirmək məqsədilə “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” Qanun qəbul edildi. 12 iyun 1994-ci ildə Milli Məclis respublika ərazisində səhmdar cəmiyyətlərinin yaradılmasını və fəaliyyətini tənzimləmək, onların fəaliyyətinə hüquqi təminat verilməsini təmin etmək məqsədilə “Səhmdar Cəmiyyəti haqqında” Qanununu qəbul edir. 29 sentyabr 1995-ci ildə “AR-ında 1995-1998-ci illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin Dövlət Proqramı” təsdiq edildi. 24 sentyabr1996-cı ildə “ATSC-nə çevrilən dövlət müəssisələrinin əmək kollektivinə güzəştli satışı haqqında Əsasnamə” təsdiq edildi. 29 noyabr 1996-cı ildə “Dövlət müəssisələrinin səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilməsi qaydaları haqqında Əsasnamə” təsdiq edildi. Bundan əlavə 1996-cı ildə Nazirlər Kabineti tərəfindən “DQİ-nin buraxılışı, yerləşdirilməsi və dövriyyəsi Qaydaları barədə Əsasnamə” qəbul edildi ki, ölkədə istiqraz bazarının yaranması üçün ilkin şəraiti təmin etmiş oldu. Sonra 14 may 1997-ci ildə bir-birinin ardınca “Dövlət özəlləşdirmə opsionları”, “İxtisaslaşdırılmış çek investisiya fondları (ÇİF) haqqında”, “Milli Depozit Sistemi”, “Dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi zamanı yaradılmış SC-nin və ixtisaslaşdırılmış ÇİF-un səhmdarlarının reyestrlərinin aparılması qaydaları haqqında Əsasnamələr”in təsdiq edilməsi barədə, 16 may 1997-ci ildə “Özəlləşdirmə prosesində ixtisaslaşdırılmış investisiya fondlarının formalaşdırılmasına yönəldilməli olan dövlət müəssisələrinin çevrilməsi nəticəsində yaradılan SC-lərin səhmləri barədə” Fərmanlar imzalandı. 11 avqust 1997-ci ildə Nazirlər Kabineti “İxtisaslaşdırılmış ÇİF- lərin nümunəvi nizamnaməsi”, “ÇİF- in idarə edilməsi barəsində müqaviləyə dair tövsiyyələr” və “Depozitar fəaliyyətinin lisenziyalaşdırılması Qaydaları”nı təsdiq etdi. 14 iyul 1998-ci ildə “Qiymətli kağızlar haqqında” AR-nın Qanunu qəbul olundu. 18 sentyabr 1997-ci il tarixindən etibarən Milli Depozit Mərkəzi (qapalı səhmdar cəmiyyəti formasında) öz fəaliyyətinə başladı. 30 dekabr 1998-ci ildə “QKDK-nın yaradılması haqqında Fərman” imzalndı. 26 iyul 1999-cı ildə isə “QKDK-nın fəaliyyətinin təmin edilməsi və QKDK haqqında
Yüklə 1,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|