Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

34

 

 

əqdi  üzrə  bütün  hesablaşmalara  birja  və  birjaya  xidmət  göstərən  hesablaşma  orqanı 

tərəfindən  zəmanə  verilir;  forvard  əqdi  fond  bazarının  istənilən  ilkin  aktivləri  üzrə 

bağlanılır, fyüçers əqdinin əsasını isə elə məhdud sayda ilkin aktivlər təşkil edir ki, 

onlar üçün qiymət dəyişmələri əvvəlcədən gözlənilməz olsun. 

Opsion iki şəxs arasında bağlanan əqdə müvafiq olaraq bir tərəfin digər tərəfə 

qiyməti müəyyən edilmiş qiymətli kağızı müəyyən edilmiş vaxt ərzində almaq və ya 

satmaq  hüququ  verən  əqddir.  Alıcı  (satıcı)  bu  opsionu  əldə  etmək  üçün  satıcıya 

(alıcıya)  müəyyən  məbləğ  ödəyir.  Alış  hüququ  verən  opsion  “opsion  call”,  satış 

hüququ  verən  isə  “opsion  put”  adlanır.  Opsion  sahibinin  öz  hüququndan  istifadə 

etməsi  qiymətli  kağızların  kursundakı  dəyişikliklərdən  asılıdır.  Məsələn,  alıcı  “A” 

şirkətinin 100 ədəd səhmini 45man.lıq məzənnə ilə almaq hüququ verən opsion əldə 

edib. Onun müddəti 3 aydır. Alıcı opsionu əldə etmək üçün satıcıya hər səhmə 3man. 

ödəyib.  Əgər  əqdin  icrası  zamanı  səhmin  kursu  50man.  olubsa,  opsion  sahibi  öz 

hüququndan  istifadə  edəcək  və  bu  səhmləri  45man.  ilə  satıcıdan  alacaq.  Sonra  o, 

səhmləri  50man.lıq  kursla  satmaqla  hər  səhmə  2man.  gəlir  əldə  edəcək:    50-

(45+3)=2man.   

Müddətli əməliyyatlar üzrə əqdlər  qəti, şərtli və  uzadılmış növlərə bölünür. 

Qəti əqdlərin iştirakçıları qiymətli kağızların müəyyən edilmiş müddətdə çatdırılması 

(satıcının  öhdəliyi)  və  alqısı  (alıcının  öhdəliyi)  üzrə  öhdəliklər  götürülür  və  şərtlər 

dəyişdirilə  bilməz.  Şərtli  əqdlər  zamanı  iştirakçılardan  biri  digərinə  müəyyən 

mükafat ödəməklə öz öhdəliklərindən imtina etmək hüququna malikdir. Şərtləri hansı 

iştirakçının və necə dəyişmək hüququna malik olmasından asılı olaraq şərtli əqdlərin 

ilkin  və  əks  mükafatlı,  stellaj  və  tam  bölünən  növləri  fərqləndirilir.  Bunlardan  ən 

geniş  yayılmışı  stellajdır.  Bu  əqd  zamanı  kimin  satıcı,  kimin  alıcı  olacağı  məlum 

deyil. İştirakçılardan biri digərinə müəyyən olunmuş məbləğdə pul vəsaiti (mükafat) 

ödəməklə  opsion  əldə  edir.  Bu  adi  opsionlardan  fərqli  olaraq  öz  sahibinə  müəyyən 

olunmuş  miqdarda  müəyyən  edilmiş  qiymətli  kağızı  təyin  edilmiş  yüksək  kursla 

almaq, yaxud aşağı kursla satmaq hüququ verir. Məsələn, iştirakçılardan biri ona “A” 

şirkətinin səhmlərinin bir vahidini 90man.a  almaq, yaxud 70man.a satmaq hüququnu 

---

35

 

 

verən stellaj opsionu əldə edir. Bu kurslar arasındakı fərq – 20man. isə opsiona görə 

ödənişin(müküfatın)  ölçüsünü  müəyyən  edir.  Bu  ödəniş  hər  səhmə  görə  20man-dır. 

Opsionu  əldə  edən  şəxs  bu  şirkətin  səhmlərinin  kursundakı  dəyişiklikləri  müşahidə 

edəcək.  Burada  70man.  və  90man.  “stellaj  nöqtələri”  adlanır.  Əgər  “A”  şirkətinin 

səhmlərinin kursu bu nöqtələr arasında tərəddüd edəcəksə, opsion sahibi hər səhmə 

görə  20man.  zərər  görəcək.  Əgər  səhmin  kursu  70man-dan  aşağı  və  ya  90man-dan 

yuxarı  olarsa  opsion  sahibi  səhm  satmaq  və  ya  almaq  hüququndan  istifadə  edəcək. 

Əgər səhmin bazar kursu 50man. olarsa opsion sahibi səhmləri 70man. qiymətlə digər 

iştirakçıya (opsion satıcısına) satmaqla opsion almaq üçün çəkdiyi xərci konpensasiya 

etmiş olacaq. Bazar kursunun 40man.a düşdüyü halda isə o, hər səhmə görə 10man. 

mənfəət əldə etmiş olacaq. Digər halda kurs 110 man. olarsa opsion sahibi səhmləri 

sahibindən almaqla öz xərcini ödəmiş olar. Kurs 100man-dan yuxarı olarsa mənfəət 

əldə edəcəkdir.   

İlkin mükafatlı əqdlərə məzənnənin qalxmasına ümid edən, lakin buna şübhə 

ilə yanaşan və böyük itkilərdən ehtiyat edən alıcı müraciət edir. Məsələn, əgər alıcı 

2%-li ilkin mükafat şərtilə ödəməni 15 iyunda etməklə 1 iyunda 300man.a səhm əldə 

edirsə,  15  iyunda  isə  məzənnə  292man.a  enirsə,  onda  alıcıya  məzənnədə  8man. 

itirməkdənsə, 6man. həcmində (300x2%) mükafat ödəmək daha sərfəlidir. 

Əks  mükafatlı  əqdlər  ilkin  mükafatlı  əqdlərlə  eynidir,  lakin  imtina  hüququ 

satıcıya məxsusdsur. Əgər 15 iyunda səhmin məzənnəsi 308man. olarsa, satıcıya hər 

bir səhmə görə 6man. mükafat ödəmək məzənnədə 8man. itirməkdən daha sərfəlidir.          

Tam  bölünən  əqdlər  alıcıya  və  satıcıya  qiymətli  kağızların  yam  bölünən 

həcmlərdə satılmasını yaxud alınmasını tələb etmək hüququ verir. Müəyyən edilmiş 

məzənnənin qalxması alıcıya, düşməsi isə satıcıya sərf edir. 

Uzadılmış  əqdlər  ondan  ibarətdir  ki,  qiymətli  kağızın  alıcısı  və  ya  satıcısı 

məzənnənin  dəyişməsindən  asılı  olaraq  əməliyyatı  uzada,  yaxud  son  hesablamanı 

təxirə sala bilər. O, itkiləri örtməyə imkan verən məzənnə dəyişikliyinə ümid edir. 

Klirinq  fəaliyyəti  qiymətli  kağızlarla  əqdlər  üzrə  qarşılıqlı  öhdəliklərin 

müəyyən  edilməsi  (məlumatların  toplanması,  yoxlanması,  üzləşdirilməsi,  mühasibat 

---

36

 

 

sənədlərinin  hazırlanması),  hesablaşmaların  aparılması  və  öhdəliklərin  qarşılıqlı 

icrasının  təmin  edilməsi  üzrə  peşəkar  fəaliyyətdir.  Klirinq  əməliyyatlarının  əsas 

vəzifəsi  əqd  iştirakçılarının  qiymətli  kağızların  təqdim  edilməsi  və  qarşılıqlı 

hesablaşmalar  üzrə  öhdəliklərinin  icrasıdır.  Bu  əməliyyat  göstərilən  mərhələli 

ardıcıllıqla  aparılır:  əqdin  birjada  qeydiyyatı;  bütün  tərəflərin  əqdi  təsdiq  etməsi; 

qiymətli  kağız  və  pulun  müştərilərdən  brokerlərə  verilməsi;qiymətli  kağız  və  pulun 

brokerlərdən  birjanın  hesablaşma  palatasına  verilməsi;qiymətli  kağöızların  teni 

sahibinin adına qeyd olunması üçün hesablaşma palatasından depozitariya mərkəzinə 

verilməsi;  qiymətli  kağızların  depozitariyada  yeni  sahibin  adına  qeydiyyatı;  yeni 

qiymətli  kağızların  birjanın  hesablaşma  palatasına  qaytarılması;qiymətli  kağız  və 

pulun hesablaşma palatasından uyğun brokerlərə verilməsi; qiymətli kağız və pulun 

brokerlər tərəfindən yeni sahiblərə verilməsi. 

Birjada  möhtəkirlik  əməliyyatları  da  həyata  keçirilir  ki,  bunun  da  report  və 

deport  növləri  məlumdur.  Bu  əməliyyatlar  bilavasitə  banklarla  əlaqəli  olur.  Beləki, 

report  aktivin  satış  gününün  məzənnəsi  ilə  onun  müəyyən  müddətdən  sonra  yuxarı 

məzənnə  ilə  geri  alınması  şərti  ilə  banka  satılması,  deport  isə  əqdləri  müəyyən 

müddətdən  sonra  aşağı  məzənnə  ilə  geri  satılması  şərti  ilə  aktivin  cari  məzənnə  ilə 

alınmasıdır. 

Birja əməliyyatlarının digər növü qiymətli kağızların  arbitrajıdır . Arbitrajın 

mahiyyəti ucuz alıb, baha satmaqdır. 

Birjadankənar bazarın inkişaf etmiş forması olan komputerləşdirilmiş bazarda 

da  yuxarıda  göstərilən  əməliyyatlar  komputer  sistemi  vasitəsilə  həyata  keçirilir. 

Komputer monitorlarında bütün alqı və satqı qiymətləri ticarət iştirakçılarının adları 

ilə birlikdə əks olunur. Alqı-satqı sifarişləri informasiya daxil olduqca yerinə yetirilir.  

 

2.2. Qiymətli kağızlar bazarının tənzimlənməsi. 

 

Qiymətli  kağızlar  bazarının  tənzimlənməsi  bazarın  idarə  olunmasının  əsas 

tərkib  elementidir.  Bazarın  tənzimlənməsi  daxili  və  xarici  olmaqla  iki  istiqamətdə 

yerinə yetirilir. Daxili tənzimlənmə qiymətli kağızlar bazarının hər hansı bir sahəsinin 

---