Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları
Yüklə 9,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Key words
- ZİYA GÖKALPIN TURANÇILIQ GÖRÜŞLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN CAVİDƏ MƏMMƏDOVA fil. f. d.
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 85
literature. A prominent orinetalist Ziya Bunyadov rightfully notes in the Preface written to Vilayat Jafarov’s translation of The Bride of Fargana that “… an Azerbaijani reader will derive a great aesthetic pleasure and more accurate historical information from this novel”. But the fact that a religious judge tells Dirgam “Babak al-Kurrami has rebelled against Amir al-Ma’mun in Armaniya” shows that there were some references to inaccurate Arabic sources.
The Khurramite movement, Babak, the Arabic Caliphate, Arabic literature, The Bride of Fargana
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 86
ZİYA GÖKALPIN TURANÇILIQ GÖRÜŞLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN CAVİDƏ MƏMMƏDOVA fil. f. d. (AMEA / Az ərbaycan) XX
əsrin əvvəllərində Azərbaycanda olduğu kimi Türkiyədə də gərgin ictimai-siyasi v əziyyətin doğurduğu ziddiyyətlər siyasi-ideoloji qarşıdurmalar və m əfkurə mübarizələri şəklində təzahür etməkdə idi. Zahirən bu iki ölkədəki ictimai durum, siyasi probleml ər fərqli olmuş olsa da, əslində, mahiyyət etibariləeyni məna k əsb edirdi. Başqa sözlə desək, daxili və xarici siyasətdəki problemlərin, dövlətçi- lik üçün yaranmış təhlükənin arxasında dayanan daha ciddi məsələ türk millətinin birm
ənalı şəkildə məhv edilməsinə yönəlmiş siyasətin mövcudluğu idi. Bu t əhlükəni duyan Azərbaycan və Türkiyə aydınları milləti bir ideologiya ətrafında birl əşdirmək, eyni məfkurə uğrunda mübarizə meydanına toplamaq cəhdi ilə ideya savaşına qalxdılar. Böyük müt əfəkkir, həkim, şair, ideoloq Əli bəy Hüseynzadə ilk olaraq türkçülük ideyasını irəli sürərək millətin mübarizə və xilas yolunu anlatmış oldu. Böyük müt əfəkkirin “Türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq” təlimi az bir zaman içind ə Türkiyə ictimai fikrini öz çevrəsinə alaraq Türkiyədə də yeni tipli, bitkin mill ət düşüncəsi yaratdı, daha mükəmməl müdafiə və mübarizə üsullarını təlim etdi. Bu günkü qüdr ətli Türk Cümhuriyyətinin banisi Atatürk “Ətimin və sümüyümün atası Əli Rza əfəndidirsə, fikrimin atası Ziya Gökalpdır” dediyi halda, Ziya Gökalp “Əli bəy Hüseynzadənin üçlü düsturu bütün türk dünyasında yeni üfüql ər açdı” deyirdi. Eyni zamanda, “Bay Mehmet Tevfiqin Əli bəy tərəfindən də d əyərləndirilən yazısında bildirdiyi kimi, Ziya Gökalp ilk şüurlu milliyyət fikrini Əli bəy Hüseynzadədən iqtibas edən zümrə içərisində idi” (1, 113). Ə. Hüseynzadənin anlatmış olduğu qurtuluş ideyasından bəhrələnən Z. Gökalp bütün h əyatı boyuncatürkçülük məfkurəsi, türk birliyinin reallaşdırılması uğrunda mübarizə aparmış ictimai xadim, millətçi şair idi. “Z. Gökalp 1910-cu ilə q ədər Osmanlıçı görüşə sahib idi. Istibdad illərində hürriyyət və məşrutə fikirləri o zamankı Türk aydınlarının önəmli bir bölümünü təsiri altına aldığı kimi, Gökalpa da t
əsir göstərmişdi. Z.Gökalp 1911-ci ild ə Səlanikdə məskunlaşaraq “Gənc Qələmlər” dərgisində yazmağa başladıqdan sonra, türkçü düşüncəni qəbul etmiş fikir adamları arasında ön ə çıxmağa başlamışdır. Əli Canip və Ömər Seyfəddinlə yürütdükləri Türkcəçilik mücadil əsi onu türkçülüyə daha da sıx bağlamışdır” (2, 27-28). 1911-ci ildə nəşr etdirdiyi “Turan” şeirində -“Vətən böyük və müəbbəd bir ölkədir; Turan”, - deyə yazaraq yer üzünd əki bütün türklərə Vətəninin Turan olduğunu elan etməklə, əslində, türk millətini Turan uğrunda birgə mübarizəyə səsləmiş oldu. 1923-cü ild ə yazdığı “Türkçülüyün əsasları” əsərində türkçülüyün tarixinə n əzər salan, “Türkçülük nədir?” sualını cavablandıran Z. Gökalp özünün bu sahə- d əki görüşlərini geniş şərh etməklə millət, cəmiyyət, dövlət haqqında mülahi- z ələrinə geniş yer ayırır, millət məfhumunu izah edərək ona belə bir yozum verir: “Mill ət nə irqə, nə qövmə, nə coğrafiyaya, nə siyasətə, nə də iradəyə bağlı bir top- luluq deyildir. Mill ət dil, din, əxlaq və bütün gözəl sənətlər – estetika baxımından ortaq olan, y əni eyni tərbiyəni görmüş fərddən ibarət bir zümrədir. Türk kəndlisi ona “Dili dilim ə uyğun, dini-dinimə uyğun”- deyərək tərif verir” (3, 35). Z. AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 87
Gökalpa gör ə, insan mənəviyyatı onun maddiyyatından öncə gəldiyi üçün milliyy
ətdə şəcərə yox, tərbiyə və ülkünün – məfkurənin milli olmasını aramaq daha düzgündür. Mü əllifin fikrincə, “İnsan tərbiyəsilə böyüdüyü cəmiyyətin ülküsü – m
əfkurəsi uğrunda həyatını fəda edə bilir. Halbuki ağlı ilə özünü bağlı hesab etdiyi yabançı – yad toplum – cəmiyyət uğrunda cüzi bir çıxarını – mənfəətini belə f əda edə bilməz. Bir sözlə, insan tərbiyəcə ortaq olmadığı bir toplum – cəmiyyət içind ə yaşarsa, bədbəxt olar” (3, 35-36). Aydın olduğu kimi, Z. Gökalpın milliyy ətçi düşüncəsi, əslində, müxtəlif millətləri xoşbəxt edəcək bir türk cəmiyyəti modelini ir əli sürür. Z. Gökalp türkçülüyün mahiyy ət və məramını mükəmməl bir şəkildə izah ed ərək, türkçülüyün proqramını işləyib hazırladı. Böyük mütəfəkkir türkçülük m əfkurəsini böyüklüyü baxımından üç dərəcəyə ayıraraq bu şəkildə qruplaşdırır: 1.
əçilik. 2.
Oğuzçuluq, yaxud Türkmənçilik. 3.
Turançılıq. Müt
əfəkkir türkiyəçilikdə Türkiyədə yaşayan, Oğuzçuluqda isə Türkiyədə, Az ərbaycanda, İranda, Xarəzm bölgəsində yaşayan Oğuz türklərinin – türkm ənlərin birləşdirilməsi problemini qoyurdu. Və bu birliyi müasir dövr üçün h ələlik yalnızkültürcə - harsca birləşmə kimi irəli sürürdü. Z. Gökalpın türkçülük ideyasının əsasında 100 milyon türkün bir millət halında biləşməsini təmin edən Turan məfkurəsi xüsusi əhəmiyyətə malik təməl daşı kimi dayanmaqdadır. “Turan məfkurəsi olmasaydı, türkçülük bu qədər sürətlə yayılmayacaqdı. Bununla bərabər, kim bilir, bəlkə, gələcəkdə Turan ülküsünün gerç
əkləşməsi də mümkün olacaqdır. Ülkü gələcəyin yaradıcısıdır. Dünən türklər üçün x
əyali bir məfkurə durumunda – halında olan milli dövlətbu gün Türkiyədə bir h
əqiqət olmuşdur” (3, 38), - deyə yazan Z. Gökalp Turanı “bütün türk ellərini için
ə alan türk toplumundan ibarət” bir dövlət olaraq təqdim edirdi. Türk birliyinə, türk d
əyərlərinə əsaslanan dövlətin hasilə gəlməsi üçün Z. Gökalp “Türkçülüyün proqrqmı” adlı 8 bölümdən ibarət mükəmməl bir milli proqram irəli sürdü ki, bu proqrama əsaslanaraq kamil bir millətə, qüdrətli bir dövlətə sahiblənməyin mənəvi yollarını daha aydın anlamaq mümkündür. Z. Gökalp türkçülük m əfkurəsini öz şeir yaradıcılığının da əsas qayəsinə çevirmiş, böyük idealını poetik yolla, bədii-fəlsəfi şəkildə bütün türk dünyasına çatdırmağa çalışmışdır. Şairin “Turan” şeri türk millətinin qədim tarixini, damar- lardakı qanla bu günkü türklərə ötürülən əzəmət, vüqar, şan və ehtişamını təqdir edir, Oğuz xanın, Atilla və Çingizin varlıq və hakimiyyətinin tarixdə yox olma- dığını, damarlarımızda, nəbzimizdə bərqərar olduğunu, Turan eşqiylə mübarizəyə qalxmağa ilham verdiyini bəyan edir: N əbzlərimdə əvət, çünki elm üçün mübhəm Qalan Oğuz xanı qəlbim tanır tamamilə, Damarlarımda yaşar şan və ehtişamıyla Oğuz xan, iştə budur könlümü edən mülhəm: V ətən nə Türkiyədir Türklərə, nə Türküstan V ətən böyük və müəbbəd bir ölkədir Turan... (2, 74). Qeyd edildiyi kimi, Z. Gökalpın türkçülük düşüncəsinin formalaşmasında Ə. Hüseynzadənin siyasi fəaliyyətinin, millətçi görüşlərinin əvəzsiz təsiri olmuş- dur. “Türkçülüyün tarixi”ni yazark ənZ. Gökalp qeyd edir: “Rusiyadan İstanbula
Yüklə 9,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|