Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
10 Jurnalın 1914-cü il, 11-ci nömrəsində Məmmədağa Axundzadə “El sözləri” bağlığı altında məşhur “Kosa-kosa” mərasim nəğməsini çap etdirmişdir ki, məlum vaxtlarla müqyisə əhəmiyyətini nəzərə alaraq eyni ilə buraya köçürürük: Ay kosa-kosa gəlmisən Gəlmisən meydanə sən. Almayınca payını Çəkilmə bir yanə sən. Beş yumurta payındı, olmaya allanasan. Mənim kosam oynayır, Gör necə dingildəyir, Qulaq asanların da Qulağı cingildəyir. Mənim kosam canlıdı, Qolları mərcanlıdı, Kosama əl vurmayın, Kosam yazıq canlıdı. Əmiri bərk başında, Qələm oynar qaşında, Yüz əlli beş yaşında Lap cavan öldü kosa (Məktəb, 1913, nömrə 11, s.175)(58,193). Jurnalda Ağa bəy İsrafilbəyovun hekayəsində bayramla əlaqədar olan “Gün çıx, çıx, çıx!” və “Mən anamın ilkiyəm” nəğmələri də verilmişdir(1913, nömrə 5, s.74-77) (58,192). T.Bayraməlibəyov da “heç bir din, sülalələrin dəyişməsi Novruzu sıradan çıxarmaq iqtidarına malik olmadı”(83,90)- deyə yazmışdır. 11 Y.V. Çəmənzəminli də Novruzu atəşpərəstliklə əlaqələndirmişdir.O yazır ki, “xalqımız arasında Novruz bayramına bir ay qalmışdan başlayaraq çərşənbə axşamı vəsfi-hal kimi bir adət vardı. Qadın və qızlar toplaşaraq, bir badya su qoyar və hərədən bir nişan alıb suya salardılar. Badya başında oturan qadın təsadüfən əlinə keçən nişanı sudan çıxarıb bir vəsfi-hal söyləyər, bu qayda ilə fala baxardılar. Deməli nişan verənin ürəyində bir niyyət olar və niyyətinin baş verəcəyini və ya verməyəcəyini söylənən vəsfi- haldan duyardı”(Çəmənzəminli Y.V. Əsərləri III c. Bakı, 1977). Müəllif sonra vəsf-hallara aşağıdakı nümunələri göstərir: Ağlama, naçar ağlama, Əlində haçar ağlama, Qapını bağlayan Allah Bir gün açar ağlama. Oturmuşdum səkidə Ürəyim səksəkədə. Üç qızıl alma gəldi Bir qızıl nəlbəkidə (83,96). Novruzu bir tərəfdən dini bayram kimi dinlə bağlamağa, digər tərəfdən də onu padşahların, hətta əvsanəvi hökmdarların adı ilə əlaqələndirməyə cəhd göstərilmişdir.Təbii ki, bunların heç biri Novruzun yaradıcısı deyildir. Novruzun əsaslarını yaradan xalqdır. Tədqiqatlarda göstərilir ki, “Bakı və onun qəzalarında yaşayan əhali qış fəslinin üçüncü ayı daxil olduqda ayın birinci çərşənbə gecəsini böyük bir bayram kimi qarşılayırlar (Azərbaycan asar-ətiqə əxbarı, 4-cü buraxılış, Bakı, 1929, 12 s.323). Bir ilin müddətinə üzərlərinə gələn bəlanı və gələcək bədbəxtlikləri rəf etmək üçün böyük tonqal qalayıb üzərindən yeddi dəfə atıldıqdan sonra xonçaların dövrəsində oturaraq aşağıda göstərilən nəğmələri oxuyurdular.Bununla özlərini bir ilin müddətində hər bəd bəladan uzaq olmasını hesab edirdilər. Taxçaya qoydum çırağı, Rövşən eyləsin bucağı, İşıqlandırsın otağı, Çünki yetişib firuz Xoş keçəcəkdir Novruz (83,92). Bir sıra tədqiqatlarda Novruzla Zərdüştliyin oxşar və fəqli cəhətləri müqayisə edilmişdir. Belə bir qənaət ifadə olunur ki, Novruz Zərdüştlikdən də çox qədimdir. Çünki, “günəşin müqəddəs sayılması təbii odun müqəddəs sayılmasından əvvəldir”(PƏ90). Bəzi araşdırmalarda da türklərdə odun təmizləyici funksiyasının, Atəşpərəstlikdəki müqəddəslikdən fərqli olduğu fikri irəli sürülür. Məsələn, azərbaycanlıların “ağırlığım, uğurluğum, azarım-bezarım odlara” və s. buna bənzər deyimlərdə ifadə etdikləri fikirlər odun müqəddəs sayılması düşüncəsi ilə uyğun gəlmir.Bu da araşdırmaçılara imkan verir ki, türklərdə odun müqəddəs deyil, adi, təmizləyici, arındırıcı bir vəzifəni yerinə yetirməsi qənaətinə gəlsinlər. O da istisna olunmamalıdır ki, odla bağlı mərasim deyimləri mərasimin sakral məzmununun zəifləməsi ilə müqəddəslikdən uzaqlaşmağa, profanlaşmağa başlamışdır.Bu da təbii ki, müasir düşüncənin praqmatik xarakteri ilə əlaqəli olub, ibtidai dövrün arxaik ritualından oyuna çevrilərək mövsüm mərasimində icra edilmiş və dövrün reallıqlarına 13 uyğunlaşmışdır.Yəni müqəddəslik məzmunu ifadə edən mərasim deyimlərinin bir çoxu mərasimdən ayrılmış və ümumi nitqin alqış, öygü və tərif kimi nümunələrinə çevrilmişdir. Qarı ilə qışın deyişməsi də ibtidai düşüncəni əks etdirir. Çünki qarı qışı canlı bilir, onu canlı obrazında görür: Qış gözünə barmağım, Yaza çıxdı oğlağım. Yeni təqvim anlayışlarının işləndiyi dövrdə “qış” mart ilə əvəzlənmişdir.Qışın sonuncu ayının milad təqvimi ilə mart olaraq bilindiyi dövrlərdə əski deyimlər qəlibinə mart da daxil edilmişdir.Məsələn, “Mart çıxdı, dərt çıxdı”. Azərbaycan mövsüm mərasimləri içərisində “Xıdır”, “Xıdır Nəbi” və ya Xıdır İlyas” mərasimlərinin də özünəməxsus yeri vardır. Bu mərasimin nəğmələri onun yazı qarşılamaqla, yağış, yaşıllıq arzusu ilə bağlı olduğunu göstərir.Bunun Azərbaycanda “Xıdır Nəbi”, Türkiyədə isə “Hıdırellez” variantları qalmışdır. Azərbaycanda “Xıdır Nəbi” mərasimi böyük çilə bitdikdən sonra, yəni vevralın əvvəllərində keçirilir.”Xıdır Nəbi” mərasimində oxunan mətnlərə aşağıdakı misal ola bilər: Xıdır İlyas, Xıdır İlyas, Bitdi çiçək, gəldi yaz. Xanım, ayağa dursana, Yük dibinə varsana, Boşqabı doldursana, Xıdırı yola salsana (83,94). Azərbaycan mərasim folklorunun öyrənilməsində xüsusi xidmətləri olan folklorşünas alimlərdən biri də Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|