TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
reduk
siyası nəticəsində formalaşmışdır. Məsələn, qaraqal-
paq dilind
ə bol- “olmaq”, oğuz qrupu türk dillərində ol-.
Alimin ehtima
lına görə, bu tipli köklər anlautda h, y, v sa-
mitl
ərinin düşməsi nəticəsində yaranmış, C+V tipli köklər-
d
ə isə axırıncı samit düşmüşdür: C+V+(C). Müəllif qeyd
edir ki, CV kök forma
sı həm qaraqalpaq, həm də digər türk
dill
ərində çox az müşahidə edilir. Qaraqalpaq dilində bu
for
malı ancaq iki söz var: ce- (“ye-”), de-. N.A.Baskakovun
fikrinc
ə, həmin köklərin sonunda tarixən y samiti olmuşdur.
O, ir
əli sürdüyü fikri əsaslandırmaq üçün qaraqalpaq di-
lind
əki faktlardan istifadə etmiş, digər türk dillərində olan
b
əzi CV formalı köklərin məhz qaraqalpaq dilində CVC
formasında qorunduğunu göstərmişdir. Türkoloqun iddiası-
na gör
ə, V (sait) heca forması da tarixən (C)+V+(C) kök
for
masından ilkin və sonuncu samitin düşməsi nəticəsində
yaran
mışdır (109, 100).
N.A.Baskakov son
rakı tədqiqat əsərlərində də həmin
f
ərziyyəni davam etdirmişdir. O, “Türk dillərinin tarixi-ti-
poloji morfo
logiyası” (113, 141-187), “Türk dillərinin tari-
xi-tipoloji fonolo
giyası” (115, 20-61) əsərlərində bu proble-
min şərhinə geniş yer vermiş, CVC heca tipini ilkin türk söz
kökü mo
deli kimi şərh etmişdir. Lakin N.A.Baskakovun
h
əmin ideyası türkoloqların əksəriyyəti tərəfindən dəstək-
l
ənməmişdir. O, əski türk abidələrində CVC quruluşlu heca
strukturu
nun daha çox işlənməsinə görə həmin heca tipini
ən qədim türk söz kökü modeli hesab edirdi. Yəni türkoloq
bu m
əsələdə daha çox statistikaya əsaslanırdı. N.A.Baska-
kovun h
əmin ideyası türk dillərinin yazılı mənbələrində öz
t
əsdiqini tapmır, çünki yazılı qaynaqlarda təkhecalı söz mo-
dell
əri fərqli formalarda müşahidə edilir.
25
BABA MƏHƏRRƏMLİ
E.Z.Kajib
əyovun tədqiqatları türk dillərindəki sin-
kretik kökl
ərin etimoloji analizinə həsr edilmişdir. E.Z.Ka-
jib
əyov sinkretik köklərin kompleks təhlilini aparmış, bu
tipli kökl
ərin etimoloji şərhini vermişdir. Türkoloq yazır ki,
türk dill
ərinin qrammatikasında ən vacib problemlərdən bi-
ri kökün strukturu m
əsələsidir. E.Z.Kajibəyov bu nəticəyə
g
əlir ki, türk dillərində söz kökünün çoxfunksionallığı ha-
dis
əsi pratürk dövrünün şəkilçiləşməyə qədər mərhələdəki
sö
z yaradıcılığı refleksidir (165, 95, 243).
Türkologiyada söz kökl
əri ilə bağlı aparılan tədqiqatla-
rın məhdud cəhəti odur ki, bu araşdırmalar çox vaxt türk dil-
l
əri arealından kənara çıxmamışdır. Bəzi hallarda isə türk
söz kökl
əri yalnız Altay dilləri arealında müqayisə olunmuş-
dur. Bunun
əsas səbəbi etimoloji tədqiqatların müqayisəli-ta-
rixi metodun prinsipl
ərinə uyğun aparılması idi, çünki müqa-
yis
əli-tarixi metod etimoloji şərhlərin geniş miqyasda aparıl-
masına imkan vermirdi. Halbuki müasir elmi yanaşmalar
t
əsdiq edir ki, dünya dillərindəki söz köklərinin etimoloji
t
əhlili müqayisəli-tarixi metodun sərhədini aşmalıdır.
Az
ərbaycan dilinin kompleks etimoloji lüğəti yazıl-
masa da, dilçiliyimizd
ə etimoloji araşdırmalar kifayət qə-
d
ərdir. Q.Bağırov (14), H.Mirzəyev (55; 56), A.Axundov
(10), Y.M
əmmədov (51; 52), S.Əlizadə (22; 23; 24),
A.M
əmmədov (50), V.Aslanov (11; 12), T.Hacıyev (26;
27; 134
), Q.Kazımov (38; 39; 40; 42), B.Xəlilov (32; 33;
36
), B.B.Əhmədov (20), S.Cəfərov (17; 145), Ə.Tanrıverdi
(72), F.C
əlilov (19), M.Yusifov (77; 78), Ə.Rəcəbli (61;
273), V.Zahi
doğlu (79) və Ə.Tahirzadənin (263) tədqiqat-
larında kök sözlərin etimoloji təhlili, ilkin söz yaradıcılığı
m
əsələlərinə kifayət qədər geniş yer verilmişdir. Azərbay-
26
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
can dilçiliyind
ə etimoloji təhlillərdə, əsasən, daxili rekons-
truksiya metodu t
ətbiq edilmişdir.
Q.Bağırovun araşdırmalarında təkhecalı və ikihecalı,
mür
əkkəb və tərkibi feil kökləri etimoloji təhlilə cəlb edil-
mişdir (14, 22-156). Q.Bağırov bu nəticəyə gəlir ki, feil-
l
ərin leksik inkişafında əsas özül təkhecalı feil kökləridir.
T
ədqiqatçı təkhecalı feilləri yazılı abidələrdəki və müasir
dild
əki faktlar əsasında beş qrupa ayırır: sait+samit, samit
+sait+samit, samit+sait+samit+samit, sait+samit+samit,
samit+sait (14, 28). Ancaq n
ədənsə, Q.Bağırov tək sait ( V)
quru
luşlu kökləri nəzərdən qaçırmışdır. Y.Məmmədovun
t
ədqiqatlarında Azərbaycan dilində işlənən asemantik kök-
l
ərin inkişafı, yaranma səbəbləri haqqında geniş məlumat
verilmişdir. Y.Məmmədov asemantikləşmənin daha çox
feil kökl
ərində baş verdiyini təsbit etmişdir (51, 60). O
yazır ki, qədim ikihecalı sözlərin sıxılma nəticəsində təkhe-
calıya keçməsi faktını inkar etmək olmaz. Lakin bunlar, əv-
v
əla, təkhecalılığın ikihecalıya keçməsinə nisbətən sonra
meydana g
əlmişdir və şivələrdə özünü göstərir. İkincisi,
əsasən, danışıq dilində və şivələrdə müşahidə olunur (52,
9). T.Hacıyev Azərbaycan dilinin yazıyaqədərki dövrünü
şərh edərkən söz köklərinin morfoloji inkişafından bəhs et-
miş, bəzi sözlərin etimoloji təhlilini vermiş, Azərbaycan
dili il
ə şumer dilindəki leksik və fonetik uyğunluqları mü-
qayis
ə etmişdir (26, 16-28; 27, 25-34).
Vaxtil
ə A.Axundovun rəhbərliyi altında “Azərbaycan
dilinin tarixi-etimoloji lü
ğəti”nin yaradılması istiqamətində
ciddi işlər aparılmışdır. Akademik “Azərbaycan dilinin tari-
xi-etimo
loji lüğətinə dair materiallar” adlı məqaləsində bir
27
Dostları ilə paylaş: |