BABA MƏHƏRRƏMLİ
sıra sözlərin etimoloji izahını vermiş, etimoloji lüğətin
t
ərtibi prinsiplərini müəyyənləşdirmişdir (10, 424-480).
Az
ərbaycan dilçiliyində söz köklərinin rekonstruksi-
yası məsələləri ən çox V.Aslanovun tədqiqatlarında şərh
olunmuşdur. Alim Azərbaycan dilinin bir sıra söz kök-
l
ərinin praformalarını bərpa etmişdir. V.Aslanov bu istiqa-
m
ətdə aşağıdakı prinsipləri müəyyənləşdirmişdir: 1) Əgər
bu v
ə ya digər sözün omonim və ya sinonimi varsa, həmin
sözün analogiyalar
əsasında arxetipini bərpa etmək müm-
kündür; 2) Kök söz
ə semantik cəhətdən qohum sözlər cər-
g
əsi varsa, analogiya ilə onun arxetipi bərpa edilə bilər; 3)
Müasir Az
ərbaycan dilində elə sözlər var ki, eyni son
morfeml
ərə malikdir, onlar sonradan yaranmadır. Elələri də
var ki, affiksd
ən ayrılanda asemantik səs birləşmələri
formasında qalır. Əgər belə əsaslar bölünməz sözlərdirsə,
on
ları kök morfemlər saymaq olar; 4) Prototürk söz kökü,
əsasən, təkhecalı olmuşdur. Qədim dildə, yazılı abidələrdə
şəkilçi morfemlərdə o, ö, e saitlərinin mövcudluğu istisna
edilir. H
ər hansı ikihecalı və çoxhecalı morfemlərdə bu
saitl
ər birinci hecada deyilsə, deməli, onlar şəkilçi morfem-
l
ərdir, yəni həmin hissə sonradan yaranmışdır. Məsələn:
alov, buxov, ögey v
ə s. (12, II, 68-74).
Az
ərbaycan dilində kök sözlər problemi ilə ardıcıl
m
əşğul olan alimlərdən biri də A.Məmmədovdur. O, türk
dill
ərində ilkin sözlərin bərpasının nəzəri məsələlərindən
danışarkən, şumer-türk leksik paralelliklərindən bəhrələn-
m
əyin xüsusi əhəmiyyət daşıdığını qeyd etmişdir (50, 5-
21). Halbuki h
əm dünya dilçiliyində, həm də türkologiyada
şumer-türk bağlılığına hələ də skeptik yanaşanlar var.
A.M
əmmədov söz köklərində morfonoloji dəyişmələrdən
28
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
b
əhs edərkən, türk söz köklərini ölü şumer, akkad, elam
dill
ərinin materialları əsasında izah edirdi (207, 107). O,
türk dill
ərinin ilkin dövründə polisintetik formaların möv-
cudluğunu, musiqili vurğunun aparıcı funksiya daşıdığını,
söz kökl
ərinin monotonluğunu, onların, sadəcə, vurğu ilə
f
ərqləndiyini göstərirdi (207, 105).
F.C
əlilovun tədqiqatları söz köklərinin morfonoloji
aspektd
ə öyrənilməsinə həsr edilmişdir. Azərbaycan dil-
çiliyind
ə morfonologiya istiqamətində ilk fundamental təd-
qiqat olan “Az
ərbaycan dilinin morfonologiyası” əsərində
F.C
əlilov söz köklərində səs keçidlərinin mahiyyətini aça
bilmişdir. Alim söz yuvası metodundan uğurla istifadə edə-
r
ək, bir çox ilkin söz yuvalarından törəyən etimoloji cəhət-
d
ən düzəltmə sözlərin kompleks izahını vermişdir (19).
B.B.Əhmədov dialekt faktları əsasında söz köklərində fo-
nosemantik parçalanma prosesl
ərini təhlil etmişdir. Alim
bu n
əticəyə gəlir ki, şivələrimizdə qədim ana türk dilinin
söz kökl
əri, onların törəmələri tarixi söz yaradıcılığı yö-
nünd
ən tədqiq ediləndə bir çox məsələlər açılır. Birhecalı
söz kökl
ərinin bir-birinə keçidləri, bir, iki və üçqat şəkilçili
sözl
ərin sadə sözə çevrilməsi prosesi ümumi qanunauyğun-
luqları müəyyənləşdirməyə əsas verir (20, 167).
M.Yusifov kök sözl
ərin fonomorfologiyasını araşdır-
mışdır. Türkoloq üfüqi və şaquli səs keçidlərinə görə türk
sözl
ərinin fonoloji qanunauyğunluqlarını təsbit etmişdir.
Mü
əllif yazır ki, məntiqə görə, mənalı dil yaranmasının ilkin
m
ərhələsində mövcud olan kök morfemlərdə ən ümumi an-
layışların ifadə edilməsi mümkündür. İlkin köklərdən yeni
allomorf
ların yaranması prosesi isə, əslində, həmin köklərin
daxili elementl
əri olan fonetik vahidlərin yeni reflekslərinin
29
BABA MƏHƏRRƏMLİ
yaran
masını şərtləndirir. Beləliklə, bu prosesdə təkamül kök
v
ə törəmə, ilkin kök elementi və variant istiqamətində da-
vam edir (77, 18). M.Yusifovun fikrinc
ə, türk dilləri mate-
rialları əsasında belə bir maraqlı məsələ diqqəti cəlb edir ki,
sonu arxadamaq v
ə dodaq samitləri ilə ifadə olunan köklərdə
yaxın məna əlaqəsi daha qabarıq şəkildə meydana çıxır və
sözün etimoloji m
ənası aydın olur (77, 110).
Az
ərbaycan dilində söz köklərinin ilkin strukturu
möv
zusu Q.Kazımovun araşdırmalarında da öz əksini geniş
şəkildə tapmışdır (38; 39; 40; 42). Q.Kazımovun tədqiqat-
larında yenilik ondan ibarətdir ki, o, Azərbaycan dilinin söz
kökl
ərini nostratik aspektdən analiz edir. Q.Kazımov qeyd
edir ki, tipoloji c
əhətdən eyni və yaxın olan bütün dillər bir
proto
dilin budaqlarıdır. Odur ki, tipoloji cəhətdən eyni
quruluşlu dilləri müqayisəli-tarixi metod əsasında öyrən-
dikd
ən sonra müqayisəni protodillər arasında apararaq ulu
dil
ə yaxınlaşmaq olar. Alim ilkin söz modeli kimi CV
(samit+sait) tipin
ə üstünlük verir (40, 26). Əlbəttə, ulu
dilin kök sözl
əri müasir dünyanın müxtəlif dillərində fərqli
s
əviyyədə qorunmuşdur. Bu kök sözləri aşkar etmək üçün,
ilk növb
ədə, müxtəlifsistemli dillərin kök leksik layını mü-
qayis
əyə cəlb etmək lazımdır. Həmin kök leksik qat da ən
q
ədim yazılı qaynaqlarda, folklor nümunələrində, mifoloji
m
ənbələrdə mühafizə olunmuşdur.
B.X
əlilovun bu sahədə araşdırmaları Azərbaycan di-
lind
ə təkhecalı və ikihecalı feillərin fonosemantik inkişa-
fına həsr edilmişdir. Alimin Azərbaycan dilində işlənən feil
kökl
ərini qohum olmayan digər dillərin materialları əsasın-
da t
ədqiq etməsi olduqca müsbət tendensiyadır. B.Xəlilov
bel
ə nəticəyə gəlmişdir ki, türk dillərinin amorf quruluşlu
30
Dostları ilə paylaş: |