Azərbaycan miLLİ еlmlər akadеmiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
KİTABLAR, RƏYLƏR ____________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ «Tədqiqlər», 2008, №1, səh. 304 E.Ələkbərova «Kitabi-Dədə Qorqud»un ümumi filoloji tədqiqindən bəhs edərkən bu əsər haqqında yazılmış bütün tədqiqatları deyil, əsas etibarilə, Azərbaycanda, qismən də digər ölkələrdə aparılmış bəzi tədqiqatları xatırlatmış, ayrı-ayrı fikirlərə münasibət bildirmişdir. Digər tədqiqatlardan fərqli olaraq burada «Kitabi-Dədə Qorqud»un Türkmənistan alimləri tərəfindən tərtib edilmiş nəşrlərinə və türkmən tədqiqatçılarının fikirlərinə də xeyli diqqət yetirilmişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dilinin əsas fonetik və qrammatik xüsusiy- yətlərinin müəyyənləşdirilməsi bu fəsildə xüsusi yer tutur. Bu məsələdə dəqqəti cəlb edən cəhət həm fonetik, həm də qrammatik səviyyədə nəzərə çapdırılan dil xüsusiyyətlərinin müasir Azərbaycan, türk, türkmən və qaqauz dillərinin müvafiq xüsusiyyətləri ilə müqayisədə verilməsidir. Böyük zəhmət hesabına başa gəlmiş bu müqayisə abidənin dili ilə türk dillərinin oğuz qrupu- na aid olan dillərin uyğun və fərqli əlamətlərini əyani şəkildə üzə çıxarmışdır. Bu məsələ ilə bağlı olaraq tədqiqatçı eyni zamanda dastanın qrammatik xüsusiyyətlərinə həsr olunmuş araşdırmaların xülasəsini də vermişdir. Birinci fəslin üçüncü yarımbaşlığında söz yaradıcılığı məsələsini araşdırmağı nəzərdə tutan müəllif söz yaradıcılığına aid qısa bir şərhdən sonra əsas diqqəti abidənin leksikasına dair tədqiqlərə, ayrı-ayrı sözlərin oxunması və onların izahı ilə əlaqədar olan fikirlərə yönəldir, yeri gəldikcə öz mülahizələrini də söyləyir. Birinci fəsil «Kitabi-Dədə Qorqud» dilinin dialektoloji baxımdan öyrənilməsi məsələsi ilə yekunlaşır. E.Ələkbərova burada, bir qədər xəsisliklə olsa da, «Kitabi-Dədə Qorqud» dilinin Azərbaycan dili dialektləri ilə uyğunluğunu araşdırmış tədqiqatçıların əsərlərini təhlil edir. Monoqrafiyanın həcmcə ən böyük ikinci fəsli «Kitabi-Dədə Qorqud»un lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlilinə həsr edilmişdir. Müəllif dastandakı sözləri ədəbi dilə və ya dialektlərə münasibət baxımından müxtəlif qruplara ayırır:1.Ümumişlək sözlər; 2.Işləkliyini qismən itirmiş sözlər; 3. Bəzən ədəbi dil, bəzən dialektlərdə işlənən sözlər; 4. Dialektizmlər; 5. Köhnəlmiş sözlər. E.N.Ələkbərova ayrı-ayrı söz qruplarının təhlilinə keçməzdən əvvəl türk dillərinin oğuz qrupuna daxil olan türk, türkmən, qaqauz və Azərbaycan dillərinin lüğət tərkibinin səciyyəvi xüsusiyyətləri barədə qısa məlumat verir və belə bir nəticəyə gəlir ki, Azərbaycan türk, türkmən və qaqauz dilləri özünəməxsus keyfiyyətlərlə yanaşı, ümumoğuz xüsusiyyətlərinə də malikdir. Ümumişlək sözlər qrupunda ümumi isimlər və hərəkət bildirən sözlər araşdırılır. Bu sözlər aşağıdakı qruplarda təqdim edilir:qohumluq terminləri, bədən üzvlərinin adları, zoonimlər, fitonimlər, məişət leksikası, hərbi leksika, KİTABLAR, RƏYLƏR ____________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ «Tədqiqlər», 2008, №1, səh. 305 təbiət cisimlərinin adları, mücərrəd isimlər, hal-vəziyyət felləri, iş felləri, nitq felləri, təfəkkür felləri, hərəkət felləri. Ayrı-ayrı qruplara daxil olan sözləri qeyd etdikdən sonra E.Ələkbərova bir sıra sözlərin şərhinə ayrıca diqqət yetirmiş, həmin leksik vahidləri oğuz dilləri kontekstində izah etmişdir. O, eyni zamanda statistik metod əsasında müəyyən etmişdir ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»un leksikasına daxil olan 114 ümumi isim, 90 fel oğuz qrupu dillərinin bəzilərində ümumişləklik xüsusiyyətlərini saxlamışdır.«Kitabi-Dədə Qorqud»dakı sözlərin müəyyən bir qrupu hazırda oğuz dillərinin bəzisində ədəbi dildə, bəzisində isə dialektlərdə işlənir. Əsərdə bu tipli sözlər də tematik qruplara ayrılaraq təhlil edilir. Burada gözə çarpan cəhət oğuz qrupu dillərinin materiallarından çıxış edən müəllifin bəzi sözlərin mənalarını dəqiqləşdirməsidir. Fikrin aydınlığı üçün deyək ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»un 1988-ci il Bakı nəşrində və Nəsimi adına Dilçilik Institutunda hazıranıb nəşr olunmuş ««Kitabi-Dədə Qorqud» dilinin izahlı lüğəti»ndə «belbağı» mənasında verilmiş taraqlıq sözü E.N.Ələkbərova tərəfindən «əl və ayaq barmaqlarındakı sümüklər» mənasında izah olunur. Həqiqətən, bu izah mətnə daha uyğundur: Qanturalı niqabın sərpdi. Qız köşkdən baqardı. Daraqlığı boşaldı, kedisi mavladı. Avsal olmuş dana kimi ağzınıŋ suyu aqdı. Yəni, «Qanturalı niqabını yana atdı. Qız köşkdən baxırdı. Əl barmaqları boşaldı, pişiyi miyoldadı (Müəllifə görə, görünür, pişiyi əlindən çıxır). Öysəl olmuş dana kimi ağzının suyu axdı». Göründüyü kimi, E.Ələkbərovanın daraqlıq sözünün mənasını dəqiq- ləşdirməsi nəticəsində qədim xalq dastanındakı təsvir bütün gözəlliyi ilə üzə çıxır. Ikinci fəsildə araşdırılan sözlərin müəyyən bir hissəsini dialektizmlər təşkil edir. Araşdırıcı dialektizmləri hansı meyar əsasında müəyyənləşdirdiyini qeyd etməsə də, onun verdiyi nümunələrdən aydın olur ki, bunlar oğuz qrupu türk dillərinin hamısında ədəbi dil səviyyəsində işlənməyən sözlərdir (Azərbaycan ədəbi dilində işlənən qaşqa sözü istisnadır). Yəqin bu ondan irəli gəlir ki, E.Ələkbərovanın qənaətinə görə, «Kitabi-Dədə Qorqud» ümumoğuz abidəsidir (Yeri gəlmişkən deyim ki, mən onun bu fikri ilə tam şərik deyiləm). Monoqrafiyada dialektizm kimi təqdim edilən sözlər sayca çox deyil, onların dialektizm olması da, demək olar ki, şübhə doğurmur, həmin leksik vahidlər isə diqqətəlayiq bir şəkildə təhlil edilmişdir. Müəllifin «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində və Azərbaycan dili şivələrində işlənən sərmüzə «başmaq», qağan(«Kitabi-Dədə Qorqud»da «vəhşi,yırtıcı», Azərbaycan dili şivələrində «qüvvətli») sözlərinə verdiyi izahlar xüsusilə qeyd olunmalıdır. Ikinci fəslin sonunda «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində işlənmiş və müasir dil baxımından köhnəlmiş hesab olunan arğış «xüsusi seçilmiş KİTABLAR, RƏYLƏR ____________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ «Tədqiqlər», 2008, №1, səh. 306 nümayəndə», ağban «başı dik ev, çadır», sağış «məhşər günü» və s. sözlər araşdırılır. Tədqiqat prosesində əldə edilmiş nəticələr monoqrafiyanın nəticə hissəsində ümumiləşdirilmişdir. Monoqrafiyaya əlavə kimi verilmiş ««Kitabi-Dədə Qorqud»un lüğət tərkibi ilə oğuz qrupu dilləri leksikasının müqayisəli lüğəti» müəllifin irəli sürdüyü müddəaların möhkəmləndirilməsinə xidmət edir. Mən E.Ələkbərovanın müəyyən məsələlər üzrə polemika aparmasını təbii sayıram. Fikrimcə, elmi həqiqətin üzə çıxarılması məqsədilə edilən hər bir cəhd normal qarşılanmalıdır. Zəngin elmi ədəbiyyat, konkret dil faktları və dərin elmi təhlil əsasında yazılmış bu monoqrafiyanı qorqudşünaslığa layiqli bir töhfə kimi qiymətləndirmək olar. E.Ələkbərovanın «Dilimizin ulu səsi-Dədə Qorqud abidəsi» monoq- rafiyasının məziyyətlərindən çox danışmaq olar, lakin hesab edirəm ki, deyi- lənlər bu əsərin məzmunu və onun elmi əhəmiyyəti barədə kifayət qədər aydın təsəvvür yaradır. E.Ələkbərova tədqiqat prosesində qarşıya qoyduğu məqsədə – «Kitabi- Dədə Qorqud» abidəsinin oğuz dilləri kontekstində öyrənilməsinə nail olmuşdur. Əminliklə demək olar ki, E.Ələkbərovanın «Dilimizin ulu səsi- Dədə Qorqud abidəsi» monoqrafiyası türk-oğuz bədii təfəkkürünün qədim və parlaq nümunəsi olan «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun elmi əsaslarla öyrənilməsi yolunda uğurlu bir addımdır və heç şübhəsiz ki, bu əsər müəllifinə böyük şöhrət gətirəcəkdir. MÜNDƏRİCAT __________________________________________________________ ____________________________________________________________________ «Tədqiqlər», 2008, №1,səh. 307 BАKI DILÇILIK MƏKTƏBINDƏ Professor Tofiq Ismаyıl oğlu HАCIYEV M.Füzulinin lüğət tərkibi………………………………………………………3-11 fil.e.n. Qətibə MAHMUDOVA Türkiyədə keçirilən beynəlxalq simpozium və konfranslardа……………………………………………………………….12-13 ÜMUMI VƏ TƏTBIQI DILÇILIK MƏSƏLƏLƏRI AYNEL MƏŞƏDİYEVA Antonimiyа problemi dilçi və filosoflаrın şərhində………………………….14-17 Аytən HАCIYEVА Tipololoji definisаsiyаdа sinхronik və diахronik yаnаşmа fərqliliyi və onun tipoloji sаpmа fаktlаrının təsbiti işindəki fəsаdlаrı hаqqındа………………………………………………………………………..18-24 Babaş ƏZIMOV Qloballaşmanın linqvistik əsasları. Qlobal dil, beynəlxalq dil və milli dil anlayışlarının qarşılaşdırılması……………………………………………….25-32 Фариза ШАХБАЗОВА О роли оппозиции новой – старой информации в построении текста-дискурса………………………………………………...33-40 Fəridə АLLАHVERDIYEVА Mürəkkəb sintаktik bütövlərin birləşmə prinsipləri…………………………41-49 İlham TAHİROV Temporallığın təktərkbli cümlələrlə ifadəsi………………………………..... 50-56 Kаmilə VƏLIEVА Ingilis və Аzərbаycаn dillərində sintаktik əlаqələrin formаl təsviri…………………………………………………………………..57-61 Гюней МАГЕРРАМОВА О значении порядка слов в синтаксических единицах с параллелизмом………………………………………………………………62-67 Muharrem TANRIVEREN Düşünme ve dil gerçegi……………………………………………………….68 -74 Наталья ДУПИКОВА Диалог как основная форма общения пилот-авиадиспетчер…………………………………………………………..75-81 MÜNDƏRİCAT __________________________________________________________ ____________________________________________________________________ «Tədqiqlər», 2008, №1,səh. 308 TÜRK DILLƏRI MƏSƏLƏLƏRI Bаbа MƏHƏRRƏMLI Türk dillərində ilkin köklərin qurluşu və mənşəyi………………………82-89 Ruslan ABDULLAYEV Аdverbiаllаşmа (zərfləşmə) leksik-semаntik konversiyаnın bir növü kimi………………………………………………….90-99 Şəkər ORUCOVА Qıpçаq qrupu türk dillərində etnonimlər: Ümumi mənzərə……………………………………………………………..100-108 Tərаnə ŞÜKÜROVА Аzərbаycаn və özbək dillərində semаntik və morfoloji yollа yаrаnаn terminlər…………………………………….109-116 MÜАSIR АZƏRBАYCАN DILI VƏ TERMINOLOGIYА MƏSƏLƏLƏRI Dinаr QOCАYEVА Səməd Vurğun yаrаdıcılığındа klаssik ədəbi dil məsələləri…………….….117-124 Florа NАMАZOVА Ilyаs Əfəndiyev drаmlаrının dili üzərində necə işləmişdir…………………...125- 131 Həcər HÜSEYNOVА Nəsr əsərlərində bənzətmələrin işlənmə хüsusiyyətləri (Mir Cəlаl Pаşаyevin əsərləri əsаsındа)…………………. ……………………...132-136 İradə ABDULLAYEVA XX əsrin ахırlаrındаАzərbаycаn terminologiyаsının inkişаfı……………137-145 Kюnül Əzizаğа qızı HƏBIBOVА Reklаmlаr və yаzı mədəniyyəti…………………………………………...…146-149 Könül İSMAYILOYA Azərbаycаn dilində rus mənşəli ədəbi modernizm terminləri………….....150-155 Mətаnət HАCIYEVА Morfoloji üsullа yаrаnаn hüquq terminləri………………………………..156-161 Nаtаvаn HÜSEYNOVА M.F.Ахundov və аnа dili……………………………………………………162-166 Nərgiz MUSА QIZI HАCIYEVА Uşаq şerlərində təkrаrlаrın üslubi хüsusiyyətləri…………………………..167-175 Vəfа RZАYEVА Müаsir mətbuаtın dilində türkizmlər…………………………………….....176-184 MÜNDƏRİCAT __________________________________________________________ ____________________________________________________________________ «Tədqiqlər», 2008, №1,səh. 309 DIL TАRIХI VƏ DIАLEKTOLOGIYА MƏSƏLƏLƏRI Elmirа MƏMMƏDOVА “Kitаbi-Dədə Qorqud»dа ismi frаzeologizmlər…………………………….185-194 Heybət HEYBƏTOV Cəmаləddin Məhəmməd ibn Əbdülqəni əl-Ərdəbilinin ﻮﺤﻨﻟا ﻰﻓ جذﻮﻤﻧﻻا حﺮﺷ Əsərinin qrаmmаtik хüsusiyyətləri……………………………………….….195-201 Kübra QULIYEVA Ayrım şivəsində düzəltmə sifətləri əmələ gətirən şəkilçilərə tarixilik nюqteyi-nəzərindən baxış…………………………………………...202-207 Nüşаbə KƏRIMOVА Mehri Хаtunun "Divаn"ındа sаylаrın işlənməsinə dаir( XV əsr)………….208-216 S.M.SEYIDOVА M.P.Vаqifin şerlərində sinonimlər…………………………………………… 217- 223 Vahid ZAHIDOGHLU Die Etymologie einiger Wörter, die in der Chronik „Kitabi - Dede Gorgud“ gebraucht werden………………………………….224-236 Vаhidə CƏFƏRZАDƏ Mühibbinin Divanı və dili haqqında bəzi qeydlər………………………….237-243 DIL ƏLАQƏLƏRI MƏSƏLƏLƏRI Cəmilə Murtuzəli qızı KEYSEROVSKАYА Аvаr dilinin leksikаsındа аlınmаlаrın yeri………………………………….244-250 Gülrux HƏSƏNOVA Rus dilindəki fellərin gələcək zaman formalarının Azərbaycan dilinə transformasiyası və transpozisiya məsələsinə dair…………………………251-257 İradə QASIMOVA Sadə cümlənin genişlənməsinə dair bəzi qeydlər………..………………….258-263 Тарана ДЖАФАРОВА Индийское морфологизирование тюркских основ…...……………………264-272 GERMАNISTIKА MƏSƏLƏLƏRI Аygün Hüseynаğа qızı ƏLIYEVА Ingilis dilində vurğu…………………………………………………………273-278 Ulduz ASLANOVA, Nurşərəf BABAYEVA Alman dilində sinonim fellərin üslubi səciyyəsi və tədrisi problemləri………………………………………279-286 MÜNDƏRİCAT __________________________________________________________ ____________________________________________________________________ «Tədqiqlər», 2008, №1,səh. 310 2007-CI ILDƏ АMEА NƏSIMI АDINА DILÇILIK INSTITUTUNUN АSPIRАNT VƏ DISSERTАNTLАRININ DISSERTАSIYА MÜDАFIƏLƏRI ____________________________________________________________________ Elnarə ƏLƏKBƏROVA Azərbаycаn dilçiliyinin yeni uğurlаrı ..…………………………………….287-296 2007-CI ILDƏ АMEА NƏSIMI АDINА DILÇILIK INSTITUTUNUN NƏŞR OLUNMUŞ ELMI ƏSƏRLƏRI ___________________________________________________________________ Elçin MƏMMƏDOV 2007-ci ilin yeni nəşrləri…………………………………………………….297-302 KITАBLАR, RƏYLƏR ___________________________________________________________________ Prof.Elbrus ƏZIZOV «Kitаbi-Dədə Qorqud» аbidəsinin oğuz dilləri kontekstində tədqiqi. (f.e.n.E.N.Ələkbərovаnın «Dilimizin ulu səsi-Dədə Qorqud аbidəsi» monoqrаfiyаsınа rəy )…………………………………………………………….………………303-306 Kompüter dizaynı: Nurlan Mətləboğlu Yığılmağa verilib: 25.12.2007 Çapa imzalanıb: 02.03.2008 Şərti çap vərəqi 15,5, Sifariş Kağız formatı 70х100 1/16 Tiraj 500 Kitab «Nurlan» nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsində hazır diapozitivlərdən çap olunmuşdur. Direktor: prof.N.B.MƏMMƏDLI E-mail: nurlan 1959@ rambler.ru Tel.:497-16-32; 850 311-41-89 Ünvan: Bakı,Içərişəhər, 3-cü Maqomayev dюngəsi 8/4 Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|