toxunmur. Demək olar ki, Azərbaycanda hal-hazırda yenı texnoloji
istehsalat üsulunun infrastrukturu yaradılır.
Hal-hazırda Azərbaycanda hər bır ınfrastruktur tıpinə müvafıq
olan beş texnoloji qurnluş malikdir (bax cədvəl 3), onlarm xüsusi
çəkisi müxtəlifdır, əsas ısə üçüncü və dördüncüdür, onlann inki-
şaf tipi bir çox ölkələr tərəfındən müvafıq olaraq 40 vo 60-70-ci
illərində keçılmişdir.
Bir çox ölkələr öz milli təsərrüfatların mformasiyalaşması isti-
qamətində strukturlaşmasını həyata keçirən zaman, yəni beşinci
hətta, altmcı texnolji quruluş bazasmda istehsalatın inkişafmı hə-
yata keçirir, Azərbaycanda bütün 90-cı illərdə texnolji deqradasi-
ya baş verirdi.Bizim iqtisadiyyatda əsas rolu üçüncü və dördüncü
inkişaf tutur, və onlar inkişaf potensiahm hələdə bitinnənnşdir.
Bizim iqtisadiyyatda üçüncü, dördüncü və beşinci texnolji qurrı-
luşlar bazasında istehsahn inkişaf səvıyyəsinə və miqyasma xas
istehsalatları qeyd edək.
Üçüncü texnolji quruluşda baza hesab olunan istehsalatın xü-
susi çəkisi 90-cı illərin sonunda ən optimistik qiymətlərə əsasən
Azərbaycan iqtisadiyyatı üzrə orta səviyyədə 30% təşkil edirdi,
digər məlumatlara əsasən ısə 40%. Konkret olaraq bu aşağıdakı
kimi ifadə olunur. Azərbaycanda üçüncü texnoloji quruluşun əldə
olunmuş zirvəsi ölkənin əhalisinin təxminən 30% təmin olması-
dır, telefon nömrəsinin avtomatlaşdmlmış sistem yığımı və 100
sakinə 19 nömrə təşkil edən telefon sıxlığı.
Bu o deməkdir ki, Azərbaycanın yaşayış məntəqələrinin 70%
əsasən kənd yerlərində avtomatik rabıtə vasitəsino zəif çıxa bilir.
Ölkəmizdə yüklərin nəqlinin əsas nəql etmə üsulu SİÖ ölkələ-
rində XIX-XX əsrlərdə olduğu kimi dəmir yolu olaraq qalır, bu-
rada orta sürət avropa ölkələrinə baxanda çox azdır, bu da daşı-
nan tərkibin həddən artıq işləınəsi, elektrifıkasiya olunan yollarm
az payı və dəmır yollarının qeyri-kafı vəziyyəti ilə əlaqədardır.
Dövlət statistika komitəsinin məlumatlarma əsason elektrik qa-
tarlannm 28% Azərbaycan artıq 30 ildir ki, istismar edilir, Rusiya
dəmir yollannm elektrikləşdirilmiş yollannm ümumi mosafəsi
90-cı illərin ortalarma cəmi 44,3% toşkil edirdi. Qeyd edək ki,
dəmir yollannm payma bu gün yükdövrıyyəsinin 80% düşvir.
Qeyd olunan məlumatlar üçüncü tcxnoljı quruiuşa xas olan
infrastrukturanın ölkəmizdə inkişaf səviyyəsini göstərir. Nəzərə
alsaq ki, bizim ıxracımızın əsas hissosinı çıxarma müossisələrinin
ınəhsulu təşkil edir, Azərbaycan iqtisadiyyatınm sətıaye stmkturu
əsasən XX əsrin birinci yarısı üçün xasdır, nəinki müasir dövr
üçün. Sənaye aspektində dördüncü texnolji quruluş maşmqayır-
mada və metalemalında daha yaxşı inkişaf etmiş, onun payına
90-cı illərin ortalarında ümumi daxili məhsulun 72%, az saviyyə-
də isə cəmi 27% (bax cədvəl 12). Lazımi keyfıyyətli yüksək sü-
rətlı avtoyollann sayı - dördüncü texnoloji quruluşun əsas
infrastrukturlarından biri avropa ölkələrindən geri qalır. A^ərbay-
canda avtoyolların sıxlığı təxminən avropadakından 40 dəfə az-
dır, ABŞ-dan isə 32 dəfə azdır.
9.2. İqtisadiyyatın 1990-1995-ci illər texııoloji
strukturun dinamikası
CadvM 12
Sahonin sabölərarası
Texnoloji quruluslar
Beş inci
Dörc üncü
Üçüncü
Rclikl
Kompleksləri
1990 1995 1990 1995 1990 1995 1990 1995
Ümumiyyətlə iqtisa-
diyyat
6
2
51
47
37
42
6
6
TİK
2
2
63
62
35
36
_
Konstruksiya materi-
aDannın kompleksi
4
3
52
52
42
43
2
2
Maçınqayırma vo mc-
talcmah
20
8
65
72
15
20
• —
—
ASK
_
38
27
43
46
19
27
'
Sənaye mailannm vo
pullu xıdmətlərin is-
tchsalı
4
1
52
42
38
47
6
10
Tikinti
4
3
50
42
40
46
6
9
1
T
Nəqliyyat və rabito
3
5
62 ; 58
28
35
5
4
Elm vo sosial
komplcks
3
1
!____ j
50
44
41 t 47
6
8 ! 1
Bazar infrastrukturu
vo idarəetmə
2
4
1
48
34
46
47
4 !
____ j
5 :
____ 1
Dördüncü quruluşun infrastrukturunun digər komponenti - tc-
leviziya əlaqəsi - bizdə birincidən daha çox inkişaf etmişdir. Te-
leviziyanın bir proqramını ölkənin əhalısinin 98% qebul edir, 2
proqramı - 94%, 3 və daha artıq proqramı - cəmi 36%. Ümumiy-
yətlə Azərbaycan iqtisadiyyatınm bütün sahələrində bütün 90-cı
illərdə dördüncü quruluşda bazalaşan istehsalın xüsusi çekisi aza-
hr (bax cədvəl 12).
Cədvəldə xüsusi çəkinin azalmasmı göstərən deyişmə bııtiin
milli iqtisadiyyat üçün neqativ tdi. Bu zaman ən əhəmiyyətli də-
yişiklər aqrosənaye kompleksi sahələrində (ASK), həmçinin ma-
şınqayırma və metalemalı kompleksində informasiya iqtisadiyya-
tının qurulması üçün daha əhəmiyyətlidir. Sonuncuda müasir be-
şınci quruluşunda payı 12% təşkil edilmişdi, onun xüsusi çokisi
müvafıq olaraq 7% və 5% artmışdır.
“Elm və sosial kompleks sahəsində durğunluq olmasa da can-
sıxıcı olan dəyişiklər baş vermişdir. Burada beşinci qurulıış üçün
simvolik ölçü 1% təşkil etmişdir, məhsulun çox hissəsi -47% -
üçüncü quruluş bazasmda yaradıhrdt. Birinci və ikincinin xüsusi
çəkisi 8% artmışdır. Digər məlumatlara görə relikt quruluş baza-
sında istehsalatların payı 1998-ci ilin sonuna Azərbaycaıı iqtisa-
diyyatı üzrə orta şəkildə təxminən 10% təşkil etmişdir.
Yalnız iki sahədə “Nəqliyyat və rabitə” və “Bazar ınfrastruk-
turu və ıdarəetmə” texnolji quruluşun neqativ dəyişikləri azacıq
azalnnşdır, bundan fərqli olaraq digər sahələrdə beşincı qurulu-
şun xüsusi çəkisi azalmamış, 2% artmışdır.
Texnoloji strukturun deqradasiyası ilə bağlı müvafıq olaraq
ınilli iqtisadiyyatda məşğul olanlann strukturu dəyışmişdir. Bütün
90-cı illər boyunca Azərbaycanda nəinki işsızlərin sayı həm bö-
yümüşdür, onun keyfıyyət tərkibi artırdı, ixtisaslı vo yüksok ixti-
Dostları ilə paylaş: |