Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan müƏLLĠMLƏR Ġnstġtutu
Yüklə 4,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
77
ları yerinə yetirməsi ilə bağlı həyata keçirilirdi. Mədrəsə siniflərində tələbələrin sayı 20-dən artıq ola bilməzdi. Bu da dərslərin daha yax- Ģı mənimsənilməsinə kömək edirdi. Mədrəsələrdə hər gün beĢ saat, həftədə 4 gün dərs keçilirdi. Dərslər sübh namazından sonra baĢ- lanır, günortaya qədər davam edirdi. Hansı dərsin nə vaxt öyrədil- məsini müəllim özü tələbələrlə birlikdə müəyyənləĢdirirdi. Günor- tadan sonra tələbələr sərbəst idi, sevimli iĢləri ilə məĢğul ola bi-lir- dilər. Həftənin cümə axĢamı və cümə günləri tələbələrə istirahət verilirdi. Orta təhsil verən mədrəsələrə əsasən 11-12, ali təhsil verən mədrəsələrə isə 16-17 yaĢlarından qəbul edilirdilər. Təhsilin ilk mərhələsində ərəb dilinin qrammatikası öyrədilirdi. Buna yiyələn- mək üçün azı 2-3 il vaxt ayrılırdı. Qədim ġərq ənənələrini özünə- məxsus Ģəkildə davam etdirən mədrəsələrdə humanitar və dəqiq elmlər öyrədilirdi. Burada tarix, məntiq, dilçilik, ədəbiyyatĢünaslıq, ədəbiyyat tarixi, ritorika, riyaziyyat, astronomiya kimi dünyəvi elmlər, daha sonra “Quran”, “Təfsir” (Quranm açıqlanması), “Hə- dis”, (Peyğəmbərin (s) sözləri və onunla bağlı hekayə və rəvayət- lər), “Təcvid” (Quranın düzgün oxunması), “Təftil” (Quran mənası- nın baĢa düĢülməsi), fiqh, ilahiyyat elmləri öyrədilirdi. Mədrəsə- lərdə dərs kitabı kimi “Quran” və hədis kitablarından baĢqa ən çox istifadə edilən kitablar Biruninin, Ġbn Sinanın, Ġbn RüĢdün, Farabinin, Sədi ġirazinin, ġihabəddin Sührəverdinin daha sonralar, Ruminin “Məsnəvi”si, Füzulinin “Divan”ı,, Nizaminin “Xəmsə”si, “Kəlilə və Dimnə”, “Qabusnamə” kimi əxlaqi-mənəvi dəyərli əsər- lər olmuĢdur. Mədrəsələrdə yalnız din və dünyəvi elmlər deyil, həm də bədən tərbiyəsi, incəsənət dərsləri də keçilirdi. Mədrəsədə üzmə, güləĢ, qaçıĢ, ox atma, at çapma kimi idman növlərinə fikir verilir və öyrədilirdi. Bunlardan baĢqa, hüsnxət, xitabət (Gözəl danıĢıq), bədii estetik fəaliyyətlə bağlı dərslər öyrədilirdi.Tələbələrə imla yazdır- maq, onların mətni oxuyub Ģərhini və izahını vermək, elmi mübahi- sə və müzakirələr aparmaq tədrisdə geniĢ yayılmıĢ öyrətmə metod- ları idi. Tələbələrin biliklərini yoxlamaq üçün imtahanlar keçirilirdi. Orta əsrlər dövründə ġərqdə və o cümlədən Azərbaycanın müxtəlif yerlərində ixtisas təmayüllü mədrəsələr də açılmağa baĢladı. 78
Darül hədis mədrəsələri: Bu, hədisləri öyrənən, toplayan, təd- qiq edən bir mədrəsə idi. Belə bir mədrəsə Mosulda, daha sonralar Təbrizdə açılmıĢdır. Buranı bitirənlərə “mühəddis” deyilirdi.
bağlı elmlər öyrədilirdi. Bunlara “Darül hüffaz” da deyilirdi. Buranı bitirənlər “Hafiz”, “Xətib” “Müəzzin” kimi adlar verilir və məzun- lar məscid və camilərdə müxtəlif vəzifələrdə çalıĢa bilirdilər. Darül tibb mədrəsələri. Bu, tibb mədrəsələri idi. Bunlara Darül-Ģəfa, Darül-sihha, Darül-mərza, Darül-afiyə, Maristan, Bima- ristan mədrəsələri də deyilmiĢdir. Böyük Azərbaycan Ģairi Xaqa- ninin əmisi Kafiəddin Omər Ġbn Osmanın rəhbərliyi ilə XII əsrdə ġamaxı yaxınlığında Məlhəm adlı bir yerdə “Mədreseyi –tibb” adlı mədrəsə fəaliyyət göstərmiĢdir *** ġərqdə o cümlədən Azərbaycanda təhsilin, maarif və mə- dəniyyətin, pedaqoji fikrin inkiĢafında XI əsrdə açılmıĢ “Nizamiyyə” mədrəsələrinin xüsüsi əhəmiyyəti olmuĢdur. Bu mədrəsələrin əsası türk sultanı Alp Arslanın və MəlikĢahın vəziri Nizam əl-Mülk tərəfindən qoyulmuĢdur. Nizamiyyə mədrəsə- sinin təməli 1064-cü ildə Dəclə çayı sahilndə qoyulmuĢ və iki ilə tamamlanmıĢdır. Nizam əl-Mülk (1018-1092) tərəfindən inĢa edilən onun Ģərəfinə adlandırılan Nizamiyyə mədrəsələri islam ölkələrində təlim birliyi, mənəvi və mədəni bütünlüyü, ölkəni idarə etmək üçün ağıllı, bilikli, tədbirli dövlət adamlarının, din baĢçılarının, təfəkkür adam- larının yetiĢdirilməsini təmin etmək məqsədi güdürdü. Bu səbəbdən Nizamiyyə mədrəsələrinə dövlətin ilk rəsmi müəssisəsi kimi bax- maq lazımdır. Mədrəsənin dövlət müəssisəsi sayılması üçün onun dövlət tərəfindən təsdiq edilmiĢ müəyyən bir proqramı olmalı idi və mədrəsəni bitirənlərə isə dövlət tərəfindən vəzifə verilməsi lazım idi. Bu Ģərtləri daĢımayan mədrəsələr rəsmi dövlət mədrəsəsi sayıla bilməzdi və sərbəst təlimlə məĢğul olan mədrəsə sayılırdı. Nizamiy- yə mədrəsələri isə məhz yuxarıda deyilən Ģərtlərə cavab verir və dövlət səviyyəsində olan ali təhsil müəssisəsi və ya universitet sayılırdı.
79
Mədrəsədə təlim metodu əsasən dialoqlar, sual-cavab, Ģərh, izah, mühazirə, elmi müzakirə və mübahisələr, əzbərləmə idi. Müəyyən bir kitabın oxunub bitirilməsi vacib idi. Bu da müəllim və tələbənin bilik və qabiliyyətlərinə əsasən dəyiĢilirdi. Müdərrislər dövrün ən bilikli və əxlaqlı adamlarından xüsusi imtahanla qəbul edilir və ölüncəyə qədər bu vəzifədə iĢləyə bilərdilər. Müdərrislər təlim metodu seçməkdə, dərsini qurmaqda sərbəst idiliər. Bir çox müəllimlər, o cümlədən burada 40 il dərs deyən və buranın zəngin kitabxanasının müdiri Xətib Təbrizi tələbələrinə keçdiyi mövzuya dair əlavə kitablar və öz əlyazmasını verirdi. Bu əlyazmaların üzü tələbələr tərəfindən gözəl xətlə köçürülürdü. Müdərrislərin mədrə- sədəki akademik fəaliyyətləri çox ciddi idi. Nə səbəb olursa olsun dərsin boĢ keçilməsinə izn verilməz, hətta fasilə zamanları belə cə- nazə mərasimlərinə qatılmaq uyğun görülməzdi. Müdərrislərin elmi və əxlaqi keyfiyyətləri haqqında bəzi mənbələrdə onların-bilikli, dindar, əxlaqlı, ağır təbiətli, evli, fəzilətli və müdrik olması əsas hesab olunmuĢdur. Müdərrislərin “Muid” deyilən bir köməkçiləri də var idi. Onlar tələbələrə dərslərini öyrənməkdə tapĢırıqları yerinə yetirməkdə tələbələrə köməklik göstərirdilər. Müid vəzifəsinə çatmaq üçün məzunun “Təməssük” adlı sənədi olmalı idi (“Təməs- sük”-“Qiymət cədvəli”) ki, bu sənəddə onun müəyyən olunmuĢ fənləri keçdiyi və müvəffəq qiymət alması göstərilirdi. Nizamiyyəyə əsasən yaĢı iyirmiyə qədər olan gəncləri imta- han - müsahibə yolu ilə qəbul edirdilər. Təhsil müddəti əsasən dörd, beĢ il idi. Lakin tələbələr istədikdə bu müddət qurtarandan sonra da dinləyici kimi mühazirələrdə iĢtirak edə bilərdi. Mədrəsəyə tutduğu ictimai mövqedən asılı olmayaraq hər kəs qəbul edilə bilərdi. Lakin bu müəyyən edilmiĢ normanı keçməməli idi. Nizamiyyə mədrəsəsində təhsil alan tələbələr məccani oxuyur, onlara təhsil məqamlarına görə xüsusi adlar verilirdi. Mədrəsəni tələbələr o zaman bitirirdilər ki, onlar keçilən fənlərin hamısını yaxĢı mənimsəyir və müəllimlər onların biliklərini “Kafi” (Kifayət) hesab edirdilər. Tələbələr mədrəsədən müəyyən edilmiĢ imtahanları müvəffəqiyyətlə verdikdən və bir dini kitab yazdıqdan sonra “Alim” rütbəsi qazanaraq məzun olur və məzunlara “Ġcazətnamə” adlı sənəd verirdilər. Bu sənəddə tələbənin keçdiyi fənlər, qiymətləri və müəllimlərinin adları yazılırdı. Nizamiyyə mədrəsəsində tələbələrə
Yüklə 4,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|