Azərbaycan toponġMLƏRĠNĠn ensġklopedġk lüĞƏTĠ
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aqusəm/Aqussam
- AquĢa/AğuĢa/AkuĢa Bala Kür
- Alaçadırlı
38
Aqalıx, ġamaxı qəzasında Aqan (1961-ci ildə Əhən) oykonimləri də qeydə alınmıĢdır. Aqarlincə or., mür. Quba r-nu ərazisində dağ. Oronim türk dillərindəki aqar (hündür, yüksəklik; nərdivan, pilləkən) və tat dilindəki lingə/lincə (ətək, yer; nərdivan, pilləkən) sözlərindən düzəlib. Hər iki komponent yüksəklik anlamı ilə bağlıdır. Astara r-nunun PəlikəĢ kəndi ərazisindəki Ağalingə dağının adı da Aqarlincə oroniminin bir variantıdır. Aqartəpə or., mür. Laçın r-nu ərazisində dağ. Oronim aqar və təpə (yüksəklik anlayıĢı bildirən coğrafi termin) sözlərindən düzəlib, "hündür təpə, yüksək təpə, dağ" deməkdir. "Aqar" komponentli coğrafi adlara Türkmənistan (Aqar), Gürcüstan (Aqara), Ermənistan (Aqarak, Gülaqarak), Türkiyə (Eqerek), Hindistan (Aqartala) və b. ölkələrin ərazisində də rast gəlmək mümkündür.
nunun Cəngan i.ə.v.-də kənd. Burovar silsiləsinin ətəyindədir. Oykonimi iki cür izah etmək olar: 1. Türk dillərində ağı/aqu (acı, zəhər) və sam (isti külək) sözlərindən düzəlib, "acı, isti küləkli yer" deməkdir; 2. Türk dillərində aqus/ağuj (ağız südü, yeni bala vermiĢ heyvanın ilk südü) və sən/san (sağım) sözlərindən düzəlib, "yeni bala vermiĢ heyvanların saxlandığı, sağıldığı yer" deməkdir. Toponimiyada Aqusəm kənd adını Aqusəm çayının adı ilə də bağlayırlar. Bu baxımdan həmin hidronim Ağüzən (ağ çay) adının təhrif olunmuĢ forması kimi qəbul olunur.
Kür çayından ayrılan qol. KeçmiĢdə Qızılağac körfəzinin bir hissəsi olmuĢ XurĢidçalaya tökülürdü. Sonralar Kürün səviyyəsi aĢağı düĢdüyündən bu çaya su axmamıĢdır. Bala Kür kimi "kiçik Kür" mənasını ifadə edir. Dağıstan ərazisində AkuĢa adlı kənd və r-n qeydə alınmıĢdır. Deyilənə görə, keçmiĢdə burada Dağıstanın AquĢa mahalından gəlib Kür çayının kənarında məskən salanların eyniadlı yaĢayıĢ məntəqəsi olmuĢdur. Çayın qolu da həmin kəndin adı ilə adlanmıĢdır. Bəzi tədqiqatçılara görə, hidronim farsca ağuş (qucaq) sözündən düzəlib, "çay qolları ilə bürünmüĢ ərazi, delta" deməkdir.
çayının sağ sahilindən bir qədər aralı, Gəncə-Qazax düzənliyindədir. Etnooykonimdir. 1943-cü ilədək ġəmkir r-nunun Qasım Ġsmayılov kəndinin adı da AlabaĢlı olmuĢdur. Alaciki or., mür. Qazax r-nunda dağ. Gürcüstanla sərhəddədir. Ağstafa Ģəhərinin Ģm.-Ģ.-ində yerləĢir. Hün. 696 m. XV əsr Azərb. Ģairi Bədr ġirvaninin əsərlərində Alancik coğrafi adına təsadüf olunur. Türk dillərində cıq/ciq "dar dərə"; "xəndək, səngər", "çıxıntı" mənalarını ifadə edir. "Alaciki" oroniminin coğrafi mövqeyi onun Alanciki olduğunu düĢünməyə əsas verir. Oronim alan (etn.), cik (dərə) və -/ (mənsub. Ģək.-si) komponentlərindən düzəlib, "alan dərəsi" deməkdir. Dağ öz adını oradakı dərənin adından almıĢdır.
39
çayının sağ sahilində, Qarabağ düzündədir. KeçmiĢ adı Məzməzəkdir. Ərazi XIX əsrdə Zəngəzur qəzasının Məzməzək kəndinin qıĢlağı olmuĢdur. Sonralar bu kənddən alaçadırlı nəslinə mənsub ailələr köçərək qıĢlaq yerində məskunlaĢdığı üçün kənd də həmin nəslin adını daĢımıĢdır. Etnooykonimdir. AladaĢ or., mür. 1. BaĢ Qafqaz silsiləsinin c.-Ģ. qolu. AbĢeron və ġamaxı r-nlarındadır. Dübrar (Kolanı) zirvəsi yaxınlığından baĢlayıb c.-Ģ. istiqamətində Tudar çayının dərəsinədək 30 km. məsafədə uzanır. Bəzi zirvələrinin hündürlüyü 1600 m.-dən çoxdur. Dağın adı oradakı AladaĢ qayasının adındandır; 2. Zəngilan r-nu ərazisində dağ; 3. Zəngilan r-nu ərazisində dərə. Adını ərazidəki eyniadlı dağdan almıĢdır. Oronim ala (rəng) və daş (qaya, dağ) sözlərindən düzəlib, "ala rəngli dağ silsiləsi" deməkdir. Krım, Orta Asiya və Sibirdə bir sıra dağ silsilələri Alatau adlanır. Aladin oyk., mür. Zəngilan r-nunun Gilətağ i.ə.v.-də kənd. Dağlıq ərazidədir. 1826-28-ci illər, Rusiya-Ġran müharibəsindən sonra Cənubi Azərb.- nın Aladin kəndindən gəlmiĢ azərb. ailələr tərəfindən salınmıĢdır. ġərur r-nunda Aralıdağ yaxınlığındakı kənd xarabalığı da Aladin adlanır. Tədqiqatçılar bu oykonimin alan və dən sözlərindən ibarət olub, "hamar, düz yer" və "vilayət, dairə" mənasını ifadə etdiyini söyləyirlər. Lakin əslində bütün türkdilli xalqların toponimiyasında geniĢ yer tutan ala topokomponenti "müxtəlif rəngli; qonur rəng; böyük, geniĢ" mənalarını bildirir. 1917-ci ildə Lənkəran qəzasında Alabin kəndi qeydə alınmıĢdır. Bin sözü Azərb. dilinin Ģərq qrupu dialekt və Ģivələrində "məskən, oturaq həyat üçün yer; bünövrə" mənalarında iĢlənir. Qədim türk dillərində dın/din komponenti "düĢərgə, məskən, dincəlmək üçün yer" mənalarını ifadə etmiĢdir. Beləliklə, həm Aladin, həm də Alabin oykonimi "böyük məskən, geniĢ yaĢayıĢ məntəqəsi" kimi baĢa düĢülməlidir. Moskva vilayətində də Alabino adlı qəsəbə və d.y. stansiyası qeydə alınmıĢdır. Alagəz or., mür. Qax r-nunun SarıbaĢ kəndinin Ģm.-ında dağ. Oronim ala (böyük) və gəz (gədiyin ən alçaq hissəsi) sözlərindən düzəlib, "böyük gəz; böyük dağ yolunun alçaq hissəsi" deməkdir. Alagöl hidr., mür. 1. ġəki-Zaqatala zonasında göl; 2. Yevlax r-nu ərazisində göl. Hidronim ala (qonur, müxtəlif rəngli) və göl (su obyekti) sözlərindən düzəlib, "qonur rəngli göl" deməkdir. Bu hidronim rürkdilli xalqların toponimiyasında geniĢ yayılmıĢdır: Alakul (Qərbi Sibir), Alakol (Qazaxıstan), Alagöl (Ġran) və s.
Dəniz səviyyəsindən 2700-2800 m. hündürlükdədir. Ən böyükləri Böyük Alagöl, Kiçik Alagöl, Çilli-göl və Dikpilləkən gölləridir. Vulkan püskürmələri nəticəsində çayların qabağının kəsilməsindən əmələ gəlmiĢdir. ġirin suludur. Hidronim suyun zahiri görünüĢü (rəngi) ilə bağlı yaranmıĢdır.
Yüklə 4,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|