Azərbaycan xalq cümhurġYYƏTĠ VƏ qafqaz ġslam ordusu

46 

 

 

 

Bu səfərin baĢlanmasında Bakı neftində gözü olan və bu istiqamətdə gizli iĢlər aparan Almanların böyük rolu olmuĢdur. Hətta səfarin planlarının Alman BaĢ Qərargahı rəhbərliyində 

hazırlandığı iddiasında olanlar da var idi. Bu plan əsasında türk orduları Cənubi Qafqazı fəth edəcək, Cənubi Azərbaycanı tutacaq, Xəzər dənizi ətrafını nəzarətə götürəcək, Volqa və 

Don çayları boyunda  yaĢayan tatarları və  habelə  Orta  Asiya  türklərini  milli-azadlıq  mübarizəsinə  qaldıraraq, bununla  Rusiya  və  Ġngəltərəyə  böyük zərbə  vurulacaqdır, (43) lakin 

tələsik verilən qərarla baĢladılan səfər müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnmiĢdir.  

Rusların əks hücumları qarĢısında Osmanlı orduları Ərzincana qədər olan cəbhəni tamamilə boĢaltmaq məcburiyyətində qalmıĢdı. Rusların b istiqamətlərdə irəliləyiĢində 

Erməni  faktoru böyük rol oynadı. Ermənilərin türk ordusunun arxasında qiyam qaldırıb qırğınlara baĢlaması  və rus ordusuna qoĢularaq hərəkət  | etmələri Osmanlı ordusunu çətin 

vəziyyətə salmıĢ və Osmanlı hökümətini təcili  tədbirlər görmək məcburiyyətində qoymuĢdu. Görülən bütün tədbirlərə baxmayaraq heç cür durdurulmayan Ermənilərin artan təkrar 

hərəkətləri  səbəbiylə ġərqi  Anadoluda  yaĢayan ermənilərin baĢqa bölgələrə köçürülməsi  qərarlaĢdırılmıĢdı. Zatən çətin Ģəraitdə döyüĢməkdə olan Osmanlı imkanlarının böyük bir 

qismini  bu  təhcirə  ayırmaq  məcburiyyətində  qalmıĢdır.  Bu  mənada  götürüldükdə  ermənilər  vətənə  xəyanət  edərək  verdikləri  zərərdən  bəlkə  daha  çoxunu  bu  tədbirlərin  baĢ 

vermələrinə səbəb olduqları üçün vermiĢdilər. 

 

Nəticə 

 

Osmanlı  dövlətinin  son  dövrü  həmiĢə  müharibələrdə  keçmiĢ,  Balkan  hərbinin  ağır  nəticələri  aradan  qaldırılmamıĢ  bütün  dünyanı  qaplayıb  qarsan  I  Dünya  müharibəsi 

Osmanlını  da  ağuĢuna  çəkərək,  aqibəti  məlum  olmayan  bir  məcraya  sürümüĢdü.  Dünya  müharibəsi  ilə  son  dövrdə  itirdiklərini  geri  almağı  düĢünən  Ənvər  PaĢa  və  höküməti, 

Rusiyanın ağır təzyiqi və Qərbli dövlətlərə etibar etmədiyi səbəbiylə istər-istəməz Almaniyaya yaxınlaĢmıĢ və öz xarici siyasətini də bu ölkənin mənfəətinə uyğun olaraq yenidən 

nizamlamıĢdı. 

Dövrün ideoloqları Osmanlı dövlətinin son dövründəki hadisələrin təsirilə, dövlətin xarici siyasətini "Turançı" bir istiqamətə çəkmiĢdilər. Ġstər Almaniyanın təĢviqi, istərsə 

də Rus hökmü altında olan Qafqaz xalqlarından gələn yardım çağı-rıĢları həm də dövlətin xarici siyasəti ilə uzlaĢdığından Osamanlı dövləti siyasətini Qafqaza yönəltməli olmuĢdu. 

Osmanlı  dövlətinin  son  dövrlərində  onun  siyasi  həyatına  təsir  edən  "Osmançılıq",  "Ġslamçılıq"  və  "Türkçülük"  dövlətin  xarici  siyasətinə  də  nüfuz  etmiĢ,  onun  Dünya 

müharibəsi siyasəti də bu cərəyanlara görə formalaĢmıĢdır. Ermənilərin üsyanı "Osmançılıq", ərəblərin üsyanı "Ġslamçılıq" siyasətinin özünün tam dəyərində reallaĢa bilməyəcəyini 

göstərdiyindən Osmanlı rəhbərliyi "Türkçülük" siyasətini həyata keçirərək Qafqazdakı Türk və digər müsəlman xalqları üçün ondan əsas xətt kimi istifadə etmiĢdir. 

Qafqaz siyasətinin  həyata  keçirilməsi üçün Ənvar PaĢa öz  həmfikirlərindən  xüsusi bir dəstə  yaradaraq güclü bir ordu qurmuĢdu. Bununla birlikdə müttəfiqlərin dəstəyini 

qazanmaq  üçün Qafqaz  xalqlarından ibarət  komitələr  meydana  gətirərək  Avropa  ölkələrində  pərdəarxası çalıĢmalarda  bulunmuĢdur. Bu fəaliyyət  müəyyən sahələrlə  bağlı  uğurlu 

olmaqla yanaĢı, Osmanlının bölgədə güclənməsini istəməyən avropalılar (müttəfiqləri də daxil olmaqla) üzdə bu xalqların müstəqillik niyyətini dəstəkləsələr də əslində onların haqq 

iĢinə lazımi səviyyədə tərafdar çıxmamıĢlar. Hətta bəzi hallarda Osmanlı dövlətinin regiondakı fəaliyyətlərinə maneələr törətmiĢlər. 

SarıqamıĢ  əməliyyatındakı  uğursuzluqlar  və  ardından  gələn  torpaq  itkiləri  Osmanlı  rəhbərliyinin  Qafqaz  siyasətini  iflasa  uğratmaqla  yanaĢı,  Alman  siyasətçiləri  ilə 

iĢbirliyinə  qədəm  qoyan  Ənvər  PaĢa  və  tərəfdarları  Cənubi  Azərbaycanda  fəal  siyasət  icra  etmiĢ,  rusları  bu  regiondan  çıxararaq  Bakını,  oradan  da  Dağıstanı  xilas  edib  Osmanlı 

himayəsində bir dövlət qurmağa giriĢmiĢdilər. Rusların ciddi müqavimət göstərməsi ilə boĢa çıxan bu siyasət 1917-ci ilin noyabrında BolĢevik inqilabı nəticəsində Çar Rusiyasının 

məhv  olmasıyla  yeni  bir  məna  qazanmıĢdır.  Qafqaz  Ġslam  Ordusunun  qurulması  və  Qafqaz  Səfəri  adlı  tarixi  bir  idealin  gerçəkləĢməsi  üçün  bir  imkan  olsa  da  Osmanlı  dövlətinin 

yıxılıĢı bu siyasətin samballı nəticələr verə bilməsinə mane olmuĢdu. 

 

 

*** 

 

1. ġ. Süreyya Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver PaĢa, С 3, Ġstanbul, 1978, s. 433.  

2. Tadeusz Swietochowski, Müslüman Cemaatten ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı: 1905-1920, çeviri: Nuray Mert, Ġstanbul, Bağlam Yayınevi, 1988, s. 110-111. 

3. 

 Mustafa Çolak, Harbiye Naziri Enver PaĢa ve Türkçü Politikaları 1913-1918, Ġsparta, Fakülte yayınevi, 2006, s. 38. 

4. 

 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekatı, С I, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1993, s. 64. 

5. 

 Mustafa Çolak, Alman ArĢiv Belgelerine Göre Alman Ġmparatorluğunun Doğu Politikası, 1914-1918, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Samsun, 1999, s. 102. 

6. 

 Çolak, Alman ArĢiv Belgelerine ..., s. 102. 

---

47 

 

 

 

7. 

 Musa Qasımlı, Birinci Dünya Müharibəsi Ġllərində Böyük Dövlətlərin Azərbaycan Siyasəti, Bakı, Qanun, 2000, s. 72. 

8. 

 Vahdet KeleĢyılmaz, "Birinci Dünya BaĢlarında Kafkasya ve Çevresine iliĢkin Stratejik yaklaĢım ve Faaliyetler", VIII. Askeri Tarih Semineri Bildirileri, С I, Ankara, Genelkurmay Basım 

Evi, 2003, s. 224. 

9. 

 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi, С I, s. 92. 

10.

 Vahdet KeleĢyılmaz, "Kafkas Harekatının Perde Arkası", http://www. atam. gov. tr/index. php? Page=Dergi lcerik&lcerikNo=293 , 30. 12. 2007. 

11.

 Ġlber Ortaylı, "XIX. Asırda Kafkasya ve Rusiya", VIII. Askeri Tarih Semineri Bildirileri, C I, Ankara, Genelkurmay Basım Evi, 2003, s. 119. 

12.

 BOA; Ġradei Hususi, No: 56, 1905, (alıntı: Ahmet Özgiray, "XIX-XX. Yüzyılda Stratejik ve Sosyokültürel Açıdan Türkiye-Kafasya iliĢkileri, VIII. Askeri Tarih Semineri Bildirileri, С I, 

Ankara, Genelkurmay Basım Evi, 2003, s. 162-163. 

13. 

 ġ. Ġ. Basiliya, Zakafkavkazye v godı pervoy mirovoy voynı, Suxumi, 1968, s. 88. 

14. 

 Nasır Yüceer, Birinci Dünya SavaĢında Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Seferi, Ankara: Genelkurmay BaĢkanlığı Yayınları, 2002, s. 34. 

15. 

 Nimet Kurat, Türkiye ve Rusiya, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998, s. 477. 

16.

 M. Ə. Rəsulzadə, BolĢeviklerin ġərq Siyasəti, Bakı, 1994, s. 79. 

17. 

 Resulzade, a. g. е., s. 127. 

18. Mir Yaqub, Qafqazın Problemləri, Bakı, Azərbaycan NəĢriyyatı, 1996, s. 43. 44 

19.Rəsulzadə, a. g. е., s. 127. 

20. Açık Söz Gazetesi, No. 2, 2. 10. 1915, 

21.Swietochowski, a. g. e, s. 115. 

22. Vahdet KeleĢyılmaz, "Kafkas Harekatının Perde Arkası", http://www. atam. gov. tr/index. php? Page=Dergi lcerik&lcerikNo=293, 30.12.2007.  

23. Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusiya, Ankara, 1990, s. 664. 

24.

 Ali  Sarıkoyuncu,  Mesut ErĢan, "Birinci  Dünya  SavaĢında  Osmanlı  Devletinin  Kuzey  Kafkasya  Siyaseti",  VIII.  Askeri  Tarih  Semineri  Bildirileri,  C  I,  Ankara,  Genelkurmay  Basım  Evi, 

2003, s. 214. 

25.

 KeleĢyılmaz, "Birinci Dünya SavaĢı BaĢlarında...", s. 227, 

26.

 KeleĢyılmaz, "Kafkas Harekatının Perde Arkası",http://www. atam. gov. tr/index. php?Page=Dergi lcerik& Ġçerik No=293. 30. 12.2007. 

27.

 Ali ihsan Sabis, Birinci Dünya Harbi, C II, Ġstanbul, Nehir Yayınları, 1991, s. 250. 

28.

 Çolak, Alman ArĢiv Belgelerine..., s. 107. 

29. 

 Çərkəz kökənli bir ailədən gələn Ömer Naci, eyni zamanda "Ġttihat və Tərəqqi" Komitesi üzvüydü. 1906 ilixtilalı esnasında Ġran'da olduğu ve Azerbaycan'ı yaxĢı tanıdığı üçün Ənvər PaĢa 

tərəfindən Türk-Azəri irtibatını qurmaqla görəvləndirilmiĢdi. MəĢrutiyyətin elanından əvvəl, Selanik'de Mustafa Kamal'ın qurmuĢ olduğu "Vətən və Hürriyət‖ dərnəyində fəaliyyət göstərdi. Avqust 1914'də 

Ərzurum'da Erməni təmsilçiləri ilə görüĢərək, onların Türk planlarını dəstəkləmələri üçün razı salmağa çalıĢdı. 8 Yanvar 1915'də bərabərindəki birliklərlə, qısa bir vaxtda Təbriz'i iĢgal etdi və Azərbaycan 

xalqını zaman-zaman ruslara qarĢı ayaqlandırdı. Çolak, Alman ArĢiv Belgelerine. .., s. 108. 

30. 

Swietochowski, a. g. е., s. 113. 

31. 

Çolak, Alman ArĢiv Belgelerine. . ., s. 109. 

32. 

Qasımlı, a. g. е., s. 160. 

33. 

Çolak, Alman ArĢiv Belgelerine.. ., s. 111. 

34. 

"Die Welt des islams, С IV, 1916, Sayı 

1

/

2

, s. 33-34. (alıntı: Almanya açısından ..., s. 111) 

35. 

Kurat, a. g. е., s. 502. 

36. 

Ali Haydar Bayat, Hüseyinzade Ali Bey, Ankara: AKMBY, 1998, s. 21. 

37. 

Bayat, a. g. е., s. 20. 

38. 

Qasımlı, a. g. е., s. 164. 

39. 

Kurat, a. g. е., 506. 

40. 

Çolak, Alman ArĢiv Belgelerine ..., s. 119. 

41. 

Çolak, Alman ArĢiv Belgelerine .... s. 120. 

42. 

Kazım Karabekir, Cihan SavaĢına Neden Girdik? Nasıl Ġdare Ettik?, С 1, Ġstanbul, 1938, s. 285. 

43. 

Qasımlı, a. g. е., s. 75. 

 

 

---