Azərbaycan xalq cümhurġYYƏTĠ VƏ qafqaz ġslam ordusu
Yüklə 7,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1915-1920-ci ĠLLƏRDƏ AZƏRBAYCANDA TÜRK VƏ MÜSƏLMANLARA QARġI HƏYATA KEÇĠRĠLƏN SOYQIRIMLAR
48
1915-1920-ci ĠLLƏRDƏ AZƏRBAYCANDA TÜRK VƏ MÜSƏLMANLARA QARġI HƏYATA KEÇĠRĠLƏN SOYQIRIMLAR
Bir əsrə yaxındır ki, erməni ideoloqları və onların havadarları dünyanı inandırmaq istəyirlər ki, 1915-ci ildə Osmanlı ərazisində «zavallı» erməni xalqına qarĢı dövlət səviyyəsində qırğın törədilmiĢdir. SSRĠ dağılana qədər bu təbliğat bilavasitə Türkiyə Respublikasına qarĢı yönəlmiĢ, dolayı yolla bu məsələdə bütün türk-müsəlman dünyası günahlandırılırdı. Çar Rusiyasının Osmanlı dövlətinə nifrəti SSRĠ dövlətinin siyasətində və təbliğatında davam etdirilirdi. Beləliklə, XX əsrin 60-cı illərində bu yalançı təbliğat ayaq tutaraq yeriməyə baĢladı. Əslində soyqırıma məruz qalan kimlər olmuĢdur? Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Osmanlı dövlətinin III Ordusuna rəhbərlik edən Ənvər paĢa Ərzurumda erməni liderləri ilə görüĢündə yəqin etdi ki, ermənilər müharibə baĢlanacaq təqdirdə Osmanlı dövlətini müdafiə etməyəcəklər. Çünki çar Rusiyası gələcəkdə müharibənin nəticəsindən asılı olaraq Osmanlı ərazisində erməni muxtar dövlətinin yaradılmasına təminat verməklə, Osmanlı dövlətinin tərkibində olan erməniləri Türkiyəyə qarĢı müharibəyə cəlb edə bilmiĢdi. Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində II Nikolayın Qafqaza gəliĢi və ermənilərə osmanlılara qarĢı əməkdaĢlıq təklif etməsi məsələni daha da ciddiləĢdirdi. Çar Tiflisdəki nitqini: «Qoy, rus bayrağı altında üzən gəmilər Bosfor və Dardanel boğazlarında sərbəst hərəkət etsin. Qoy, erməni xalqı Rusiyanın köməyi ilə Osmanlı ərazisində öz müstəqil dövlətini qura bilsin»! kəlmələri ilə bitirdi. Beləliklə, II Nikolayın bu qərəzli və təhrikedici çıxıĢı ermənilərin Rusiya tərəfindən Türkiyəyə qarĢı müharibədə iĢtirak etməsini təmin etdi. Türk torpaqlarının iĢğalına və əhalisinin məhv edilməsinə hazırlaĢan erməni ideoloqları erməni kilsəsindən xeyir-dua aldılar. Məlum olduğu kimi, 1914-cü il noyabrın 1-də rus ordusu Qafqaz istiqamətində Osmanlı sərhədlərini keçdi. Qars, Ərdəhan və Batum ətrafında döyüĢlərdə hər iki tərəf böyük itki verdi. Lakin SarıqamıĢ yaxınlığındakı döyüĢdə bir tərəfdən sərt qıĢ, о biri tərəfdən rus ordusunun daha güclü hazırlığı türklərdən 90 min əsgər və zabitin itkin düĢməsi və əsir alınması ilə nəticələndi. Rus ordusunun ġərqi Anadoluya daxil olması ermənilərin türklərə qarĢı kütləvi qırğınların törədilməsi üçün Ģərait yaratdı. Rus ordusunun tərkibində xidmət edən ermənilərlə yerli ermənilər birləĢərək heç bir günahı olmayan yüz minlərlə dinc əhalini qətlə yetirir və onları öz dədə-baba yurdlarından didərgin salırdılar. Erməni ideoloqlarının uzun illər boyu təbliğ etdikləri "Böyük Ermənistan" planının reallaĢması üçün Ģərait yaranmıĢdı. Ermənilərin yerli əhaliyə qarĢı bu münasibəti Osmanlı dövlətini müəyyən müdafiə tədbirləri görməyə məcbur etdi. Belə ki, 1915-ci ilin mayın ortalarında döyüĢ meydanı olan Van, Bitlis və Ərzurumdan erməni əhalisi uzaqlaĢdırıldı. Bununla da türklərin rus və ingilislərə qarĢı döyüĢlərində ermənilərin neytrallığı təmin edildi. Osmanlı ərazisində istədiklərinə nail ola bilməyən erməni silahlı dəstələri geri çəkilərək Azərbaycanın cənubunda, Ģimalında və qərbində öz məkrli siyasətini daha amansızlıqla davam etdirməyə baĢladılar. 1918-ci ildə türk-müsəlman əhalisinə qarĢı törədilən cinayətləri üzə çıxarmaq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan ediləndən sonra mümkün olmuĢdur. Belə ki, Milli hökumətin ən mühüm qərarlarından biri daĢnak canilərinin törətdikləri cinayətlərin təhqiqi üçün 1918-ci il iyulun 15-də Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yaradılması oldu. Hökumətin iclasında xarici iĢlər naziri M.H.Hacinski bu məsələ barəsində çıxıĢında qeyd etdi ki, dörd aydır ki, erməni cəlladları dinc müsəlman əhalisinin həyatı və əmlakı üzərində görünməmiĢ vəhĢiliklər törədirlər. Bununla yanaĢı, zorakılıq törədənlərin yalan xəbərləri nəticəsində Avropa ictimaiyyətində tamam əks əhval-ruhiyyə yaradılır. Buna görə də belə bir təĢkilatın yaradılmasına böyük ehtiyac hiss olunur. Həmin təĢkilat Fövqəladə Komissiya xarakteri daĢımalıdır, həm də bu komissiyanın topladığı sənədlər Azərbaycan, rus, ingilis, fransız, alman dillərində nəĢr edilib yayılmalıdır (1). Vəkil Əliəkbər bəy Xasməmmədov (sonralar Azərbaycan Məhkəmə Palatasının sədri olmuĢdur) Təhqiqat Komissiyasının sədri təyin edildi (2). Bir neçə by ərzində Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası daĢnak quldur dəstələrinin qanlı əməllərinin təhqiqi sahəsində böyük iĢ gördü. Zərər çəkmiĢ yüzlərlə vətəndaĢ və Ģahid dindirildi və çoxlu material, maddi dəlil-sübut, fotosənəd toplandı. Məlumdur ki, 1917-ci ilin fevralında Rusiyada burjua-demokratik inqilabı nəticəsində Romanovlar sülaləsi devrildi və Müvəqqəti hökumət təĢkil edildi. Mü-vəqqəti hökumət Rusiya xalqlarına müraciətində elan etdi ki, Birinci Dünya müha-ribəsi baĢa çatandan sonra xalqların öz müqəddəratını həll etməsi məsələsinə baxı-lacaqdır. Lakin 1917-ci
49
ilin oktyabrında Rusiyada bolĢeviklərin hakimiyyəti zorakı yolla ələ keçirməsi Rusiya xalqlarının bu arzularını boĢa çıxartdı. BolĢeviklər fəhlə-kəndli hökuməti qurmaq adı altında əvvəlki imperiyanı bərpa etməyə baĢladılar. 1917-ci ilin sonu - 1918-ci ilin əvvəllərində Bakıda daĢnak-bolĢevik birləĢmələrinin milli qüvvələrə qarĢı açıq mübarizəsi yetiĢməkdə idi. 1917-ci ilin dekabrında Rusiya Xalq Komissarları Sovetinin sədri V.Ġ.Lenin tərəfindən Qafqazın fövqəladə komissari təyin olunmuĢ S.ġaumyanın Korqanovun baĢçılıq etdiyi Hərbi Ġnqilab Komitəsi ilə birlikdə Tiflisdən Bakıya gəliĢi buradakı siyasi vəziyyəti daha da gərginləĢdirdi. Qafqaz cəbhəsindən geri qayıdan əsgərlər vətənlərinə qayıtmaq əvəzinə Bakıda toplaĢdı. Bu əsgərlərin Bakıda saxlanmasında ġaumyan böyük fəallıq göstərirdi. Azərbaycanda milli qüvvələrə baĢçılıq edən "Müsavat‖ın getdikcə artan nüfuzundan qorxuya düĢən bolĢevik-daĢnak qüvvələri Bakını inqilabla əksinqilab arasında mübarizə meydanı elan etmiĢdilər. BolĢevik-daĢnak qüvvələrinin birləĢdiyi Bakı Sovetinin ixtiyarında Qırmızı Ordu adı altında əksəriyyəti ermənilərdən ibarət olan 20 minlik silahlı qüvvə cəmlənmiĢdi. 1918-ci ilin martında Bakıda siyasi vəziyyət son dərəcə gərgin idi. Bakı Sovetinə keçirilən seçkilərdə Müsavatın böyük səs çoxluğu ilə qələbə qazanması bolĢevikləri və daĢnakları ciddi narahat edirdi. Cənubi Qafqazın ən güclü siyasi partiyasına çevrilən Müsavat Azərbaycanın ərazi muxtariyyəti və siyasi hakimiyyət uğrunda inamla mübarizə aparırdı. ġaumyan baĢda olmaqla bolĢevik qüvvələri Erməni Milli ġurası və DaĢnaksütyun partiyasının rəhbərləri ilə birlikdə Müsavata qarĢı əsl müharibəyə baĢladılar. Bakıda Azərbaycan milli qüvvələrinin sayca az və pis silahlanmıĢ olduğunu yaxĢı bilən ġaumyan müsəlmanlara "dərs vermək" üçün milli qırğına hazırlaĢırdı. Martın 29-da Ģəxsi heyəti müsəlmanlardan ibarət olan "Evelina" gəmisinin Bakıda bolĢevik qüvvələri tərəfindən tərksilah edilməsi milli qırğına baĢlamaq üçün bəhanə oldu. Belə ki, 1918-ci il martın 17-də silahla ehtiyatsız davranıĢdan həlak olmuĢ H.Z.Tağıyevin oğlu Məhəmməd Tağıyevin cənazəsini Bakıya gətirən müsəlman diviziyasının 48 nəfərdən ibarət kiçik bir dəstəsi bolĢevikləri təĢviĢə saldı. Mərhumu dəfn edən müsəlman dəstəsi "Evelina" gəmisi ilə Lənkərana geri qayıtmalı idi. Paraxodun körpüdən aralanmasına az qalmıĢ silahlı bolĢeviklər müsəlman dəstəsinin tərksilah olunmasını tələb etdi. Müsəlman dəstəsinin rədd cavabına tüfənglərdən və pulemyotlardan atılan atəĢlə cavab verildi. Gəmidəki si-lahlar bolĢeviklər tərəfindən müsadirə olundu. Ertəsi gün Ģəhərin cənub hissəsində erməni əsgərləri göründülər. Onlar bütün küçə boyu səngərlər qazmağa, torpaq və daĢlardan bəndlər ucaltmağa baĢladılar. Həmin gün Müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin binasında keçirilən yığıncağa gələn Bakı Ģəhərinin keçmiĢ rəisi Ter-Mikaelyants Erməni Milli ġurası və DaĢnaksütyun partiyası adından bəyan etdi ki, əgər müsəlmanlar bolĢeviklərə qarĢı çıxıĢ etsələr, ermənilər də onlara qoĢulacaq və bolĢeviklərin Bakıdan qovulmasma kömək edəcəklər. Bakıda mart soyqırımı planı hələ 1917- ci ildən DaĢnaksütyun partiyası və Erməni Milli Komitəsi tərəfindən hazırlanırdı. Onlar dəfələrlə müsəlmanları bolĢeviklərə qarĢı silahlı çıxıĢa təhrik etməyə cəhd göstərmiĢdilər. Ermənilərin məqsədi bolĢeviklərin əli ilə müsəlman əhalisini cismən məhv etmək idi. Martın 18-də (təzə stillə 31mart) səhər tezdən Ģəhərin müsəlmanlar yaĢayan hissəsinə hücumlar baĢladı. Ermənilərin yalançı vədlərinə inanmıĢ müsəlmanlar əvvəlcə Ģəhərdə nə baĢ verdiyini müəyyən edə bilmirdilər. Hücum ərəfəsində bütün ermənilər Ģəhərin müsəlmanlar yaĢayan hissəsindən ermənilər yaĢayan hissəsinə keçdilər. Müsəlmanlar yaĢayan hissədə xristian əhalidən ruslar və gürcülər qalmıĢdı. Adamların qətlə yetirilməsi və müsəlman məhəllələrinin darmadağın edilməsi planlı surətdə mütəĢəkkil erməni hərbi hissələri tərəfindən Ģəhərin hər yerində qabaqcadan müəyyənləĢdirilmiĢ sistem üzrə həyata keçirilirdi. Bakı Soveti qüvvələrinə rəhbərlik edən S.ġaumyanın erməni hərbi hissələrindən istifadə etməsi bu qırğını daha da dərinləĢdirmiĢdi. BolĢevikləri müdafiə etmək bəhanəsi ilə erməni hərbi hissələri türk-müsəlman əhalisinə qəddarcasına divan tuturdular. Qeyd etmək lazımdır ki, Bakı Soveti də, onun yaratdığı ordu da əsas etibarı ilə ermənilərdən ibarət idi. Sovetdə olan daĢnaklar Sako Saakyan, Arakelvan və baĢqaları bolĢevik dəstələrinə müsəlman fəhlələrinin qəbul edilməsinə hər vasitə ilə əngəl törədirdilər. DaĢnaklar azərbaycanlılara milli ordu yaratmaqda mane olur, Sovetin adından istifadə edərək millətçi-Ģovinist siyasətini canfəĢanlıqla həyata keçirir, Bakı, ġamaxı və Azərbaycanın digər bölgələrində türk-müsəlman əhalisinə qarĢı qırğınlar hazırlayırdılar. Bu baxımdan Erməni Milli Komitəsi xüsusi fəallıq göstərirdi. Müsəlmanlara qarĢı talanlar ġamaxı, Göyçay, Gəncə, Nuxa, Qazax, Lənkəran, Salyan, bir sözlə Azərbaycanın bütün bölgələrini bürümüĢdü. Təhqiqat Komissiyası tərəfindən Ģahid kimi dindirilmiĢ Bakı Ģəhərinin sakini A.N.Kvasnikin ifadəsində deyilirdi: "Bu il martın 17-21-də (köhnə stillə) Bakıda baĢ vermiĢ hadisələri əsla vicdan əzabı çəkmədən belə Ģərh etmək olar: "Müsəlman əhalisinin əvvəlcə Bakı Ģəhərində, sonra isə ətraflarda cismən məhv edilməsi, onların əmlakının hamısının qarət olunması və bütün var-dövlətlərinin və siyasi üstünlüyün ermənilərin əlinə təbii surətdə keçməsi məqsədilə ermənilərin müsəlmanlara qarĢı təĢkil etdikləri qanlı qəsd idi" (3). AzğınlaĢmıĢ və vəhĢiləĢmiĢ erməni quldurları dinc azərbaycanlı əhalini qırıb-çatmaq üçün ən amansız üsullara əl atırdılar. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü A.Y.Kluge bu komissiyanın sədrinə "Bakı Ģəhərinin müsəlman əhalisinə qarĢı törədilmiĢ zorakılıqlara dair iĢ haqqında" məruzəsində yazırdı: "YaxĢı silahlanmıĢ, təlim keçmiĢ erməni əsgərləri çoxlu miqdarda pulemyotların müĢayiəti ilə hücum edirdilər. Ermənilər müsəlmanların evlərinə soxulur, bu evlərin sakinlərini qırır, onları qılınc və xəncərlərlə doğram-doğram və süngülərlə deĢik-deĢik edir, uĢaqları yanan evin alovları içərisinə atır, üç-dörd günlük çağaları süngünün ucunda oynadır, öldürülən valideynlərin südəmər körpələrinə rəhm etmir, hamısını öldürürdülər" (4).
Yüklə 7,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|