Azərbaycan xalq cümhurġYYƏTĠ VƏ qafqaz ġslam ordusu
Yüklə 7,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qafqaz siyasətinin həyata keçirilməsi
- Cənubi Azərbaycan hərəkatı
- Ömər Naci hərəkatı
42
xidmətə alındığından onların bu sahədəki qabiliyyətləri də inkiĢaf etmiĢ, bunların içindən rus ordusunda yüksək vəzifə yerinə yetirən çoxlu sayda zabit və generallar da yetiĢmiĢdi. Eyni zamanda bir çox dövlət iĢlərində yüksək vəzifə tutan bürokratlar və valilər də çıxmıĢdır. (16) Buna görə də rus çarizmi yıxıldığı ilk anlardan Ermənistan və Gürcüstan öz silahlı qüvvələrini qurmağa giriĢdilər və bu iĢdə hər hansı bir çətinliklə qarĢılaĢmadılar. Türklərdə vəziyyət tam bunların əksi idi. Bir alayın yaranmasında belə düzənli bir əsgəri birliyə nail olmaq mümkün deyildi. Xalq əgərlikdən soyudulmuĢ, döyüĢ qabiliyyəti aĢağı salınmıĢdı. Bu səbəbdən təĢkilatlanmaq da mümkün olmurdu. Nəhayət bunun da nəticəsində Erməni və BolĢevik birlikləri hər yerdə vəziyyətə nəzarət edir, qanlı terror keçirib qırğınlar salırdılar. Bu səbəbdən də Qafqazdakı Müsəlman əhali və tərəqqipərvər ziyalılar öz müstəqillikləri üçün tək çarə olaraq nicatı Osmanlı dövlətinin yardımında görürdülər. Azərbaycanın о zamankı irəli gələnləri də müstəqil bir dövlət fikrinin yalnız baĢqa bir dövlətin yardımıyla həyata keçə biləcəyinə inanır, bu Ģəraitdə istər etnik, istərsə də dini qüvvələr Osmanlıya üstünlük verirdilər. Müstəqil Azərbaycan dövləti ideyasının öndə gələn tərəfdarlarından M. Ə. Rəsulzadə bu xüsusda "milliyyə" faktorunun dünyanın gələcəyini bəlirləyən ən vacib faktor olduğunu irəli sürərək məhz Osmanlı ilə ittifaqın lazımlı oıduğuna iĢarə edirdi. (17) I Dünya müharibəsi ərəfəsində Azərbaycan ziyalıları ruslara qarĢı
fəaliyyətlərini artırmıĢ, Osmanlı dövlətinə yaxınlaĢmıĢdılar. Öz növbəsində bunun da rus mühafizəkarlarının Osmanlını parçalamaq, Ġstanbulu ələ keçirmək, bundan ötrü erməni faktorundan istifadə etmək istəmələrində təsiri olmuĢdur. (18) Həm də Azərbaycanın ziyalıları və siyasətçiləri Birinci Dünya müharibəsi nəticəsində
sərhədlərin dəyiĢəcəyini artıq anlayır və Osmanlının yıxılmasını özləri üçün bir təhdid olaraq görürdülər.
Bu duyğu və düĢüncə içərisindəki Azərbaycanlı liderlər I Dünya müharibəsinə böyük ümidla girdilər. Çünki, savaĢın sonunda Rusiyanın məhv olması ilə ardınca ortaq mədəniyyətə sahib olan xalqlardan əmələ gəlmiĢ bir federal dövlət qurulmasını gözləyirdilər. Bu məqsədləri həyata keçirmək üçün 1911-ci ildə yaranan, 1917-ci ildə bağlanan Müsavat Partiyası da bu yöndə bir proqram ortaya qoymuĢdu. (19) M. Ə. Rəsulzadə "Açıq Söz" qəzetindəki yazısında "mədəniyyətini bilən, Avropa texno-logiyasına sahib, ortaq ruh və müĢtərək məqsədləri olan bir milləti"(20) müstəqil Azərbaycanı quracaq təməl daĢları olaraq elan edirdi. Azərbaycanın müstəqilliyi üçün çalıĢan ―Difai‖ partiyası üzvləri bu istiqamətdə daha mübariz və fəal idilər. Azərbaycan Demokratik Respublikasının irəlidə gedən liderlərindən olan Fətəli xan Xoyskinin qardaĢı Arslan xan Xoyski 1915-ci ilin fevralında sərhədi gizlicə keçərək Ərzurumda Ənvər PaĢa ilə görüĢmüĢ və müstəqil Azərbaycan Dövləti qurmaq naminə bir hərəkət planı təqdim etmiĢdi. Bunda Osmanlı Ordusunun Cənubi Azərbaycana girməsi, ardından ġimali Azərbaycanda və Dağıstanda Difai tərəfdarlarının müstəqillik hərəkətinə baĢlanması ilə əlaqədar təkliflər var idi. (21)
Osmanlı dövləti rəsmi olaraq Birinci Dünya müharibəsinə girmədən əvvəl Qafqazdakı hadisələrin inkiĢafını yaxından izləmək məqsədiylə əvvəlcə regionda kəĢfiyyat iĢləri aparmıĢdı. Bu məqsədlə Osmanlı kəĢfiyyat təĢkilatı (TəĢkilati ləxsusa) bölgədəki türk və digər müsəlman xalqlarla əlaqəyə girərək məlumat toplamağa baĢlamıĢdı. Məhz bu fəaliyyətlər nəticəsində gələcəkdə bölgə xalqları BolĢevik Rusiyasına qarĢı qiyamlar qaldıracaqdı. (22) Bu plan çərçivəsində 1914-cü ildə Ənvər PaĢanın təĢviqi ilə MüĢir (marĢal) Murad PaĢa "Türk Səhiyyə Missiyası‖ adıyla bir təĢkilat qurmuĢdu. Bu təĢkilat vasitəsilə Qafqazda bir neçə muxtar vilayətdən ibarət bir ölkənin qurulmasını və baĢına da bir Osmanlı Ģahzadəsinin gətirilməsi qərarlaĢdırılmıĢdı. (23) Bu planın daha sonrakı addımı "Ġttihad və Tərəqqi‖partiyasının Qafqaz Ģöbəsinin açılması, partiya rəhbərliyinə Həsən RuĢənin gətirilməsi oldu .(24) Bunlarla bir zamanda Qafqaz xalqlarından xüsusi mütəĢəkkil dəstələr meydana gətirilmiĢdir. O cümlədən Fazil PaĢanın rəhbərliyi ilə Dağıstanlı Avar və çeçenlərdən mütəĢəkkil bir xalq milis birliyi yaradılaraq regionda Gürcü və kürdlərin qatılacağı böyük bir üsyan baĢladılmasına qərar verilmiĢdi, (25) lakin Qərbli dövlətlərin əks təbliğatı nəticəsində ayrıca gürcülərin Osmanlı dövlətinə etimadsız yanaĢması səbəbiylə istənilən nəticələr əldə olunmadı. Odur ki, Osmanlı rəhbərliyi Gürcü variantının iflası səbəbi ilə ona alternativ axtanĢlarına giriĢmiĢ və Cənubi Azərbaycan hərəkatı üzərində dayanılmıĢdı.
Gürcüstan və Ermənistanı aĢaraq Azərbaycan və Dağıstana yetiĢməyin çətinliyini görən Omanlı rəhbərliyi Cənubi Azərbaycan hərəkatını baĢlatmıĢdı. Yarbay Xəlil bəyin komandanlığı altında birinci səfər 1914-cü ilin dekabrın 11 baĢlamıĢdı. Həmin gün BaĢ komandan Vəkili Ənvər PaĢa Xəlil bəyə göndərmiĢ olduğu teleqrafda yürüĢün əsas vəzifəsini
43
bu Ģəkildə müəyyənləĢdirmiĢdi: Sizin vəzifəniz bölüyünüzlə Təbriz üzərindən Dağıstana keçərək orada əhalini ümumi üsyana qaldırmaq, səfər əsnasında rus dəmiryolu və teleqraf xətlərini, xüsusilə Bakı-Tiflis xəttini dağıtmaq, rusları Bəhri Xəzərin qərbindən geri oturtmaq; yol üzərindəki caamatı ruslar əleyhinə müharibəyə təĢviq və sövq etməkdir (26). Yanvar ayının baĢlanğıcında Xəlil bəy Diyarbəkirə yetiĢmiĢ, burada ona Ənvər PaĢa tərəfindən Mosul üzərindən Təbrizə hərəkət edərək, rusları oradan çıxarması barədə əmr verilmiĢdir. Xəlil bəy də mart ayının əvvəllərindən etibarən Mosul, buradan da Rəvandiz, sonra Urmiyə Ģəhərlərinə girmiĢ, fəqət 1 may günü bərk dumana düĢərək ruslar tərəfindən məğlubiyyətə uğradılmıĢdı. Beləliklə, rus maneəsi ilə qarĢılaĢmıĢ olan birinci hərbi səfər üçün Azərbaycan üzərindən irəliləyərək Dağıstanı ələ keçirib rusların arxasındakı üsyan etməyə hazır dayanan müsəlmanlara yetiĢmək məqsədi sona çatmadan boĢa çıxdı. Bu bölgəyə düĢünülmüĢ yeni bir səfəri Kazım Qarabəkir həyata keçirəcəkdi. BaĢkomandan vəkilinin 1914-cü il dekabrın 15-də Kazım Qarabəkirə çəkdiyi teleqramda onun vəzifələri anladılmıĢ,(27) lakin hazırlıq əsnasında Osmanlı ordusunun durumunun bu səfərə imkan verə bilmədiyi üzündən əmr geri alınmıĢdı. Çünki SarıqamıĢ məğlubiyyətindən sonra sıraları seyrəlməkdə olan III Ordunun möhkəmləndirilməsi lazım bilinmiĢ, və qısa bir zamandan sonra isə itilaf dövlətlərinə qarĢı Çanakkala müdafiəsində əsgəri gücə ehtiyac özünü kəskin Ģəkildə hiss etdirmiĢdi. Beləcə, Rauf bəy dəstəsindən sonra Ġran, Türküstan, Əfqanıstan və Hindistan istiqamətində Kazım Qarabəkir komandanlığında həyata keçirilməsi qərarlaĢdırılan iknci bir səfər də müvəffəqiyyətsizliyə uğramıĢdı. Osmanlının özünün məhdud imkanlarına rəğmən Cənubi Azərbaycana əsgər göndərməkdə məqsədi Azərbaycanda təĢkilatlanmıĢ olan Difai Partiyası baĢkanı Arslan bəy Xoyski ilə bağlanan andlaĢma idi. Çünki, Ənvər PaĢa Ərzurumda Arslan bəylə gizli bir görüĢmə keçirmiĢ və burada Qafqaz cəbhəsi üçün bir plan hazırlanmıĢdı. Bu plana görə də Türk-Ġran sərhədində yaxĢı təchiz edilmiĢ, güclü bir Türk birliyi rus birliklərini məğlub etmək üçün saxlanılacaq, "Difai"çilər isə Azərbaycan və Dağıstanda qiyamlar qaldıraraq rusları arxadan vuracaq idi. (28)
«Difai‖ çilərə söz vermiĢ olmasına rəğmən, III Ordunun ruslardan ağır zərbələr alması səbəbiylə bu vədlər yerinə yetirilə bilmədi. Ancaq ġərqi Qafqaz ilə əlaqəyə girmənin mühüm amil olduğuna inanan Ərzurumdakı Alman Əlaqə Zabitliyi, bu məsələnin həllinin tək yolunun Təbriz üzərindən mümkün olacağını düĢünürdü. Çünki Ġranın Ģimalında hazırkı zamanda rusların güclü bir ordusu da yox idi. ġərqi Qafqaz ilə əlaqəni təmin etmək üçün Ərzurumdakı Alman Əlaqə Zabitliyi Ərzurum konsulu müavini Max Erwin və Scheubner—Richteri ezam etdi. Scheubner isə könüllü və ya baĢıpozuq birlikləri ilə bir uğur əldə edə biləcəyinə inanmayırdı. Odur ki, III Ordudan ayrılıb veriləcək düzənli bir birliklə yola çıxmaq istəyirdi. Lakin əslində həmin an bu yardımı III Ordudan gözləmək mümkün deyildi. Elə bu əsnada Ərzurumda öz könüllü birlikləri ilə ruslara qarĢı savaĢan və " Ġttihad və Tərəqqi" nin komitə üzvlərindən olan Ömər Naci ortaya çıxdı. (29) ġimali Ġran üzərindən Azərbaycan türkləriylə əlaqə qurmaq istəyən Ömər Naci Ġstanbuldakı "Ġttihad və Tərəqqi" Mərkəzi Komitəsi vasitəsilə III Ordudan Scheubnerlə özünə nizami birlik verilməsinə nail oldu. Ömər Naci ilə Scheubner məqsədləri eyni olduğu üçün hər ikisi birləĢərək birlikdə hərəkət etməyə qərar verdilər. Ömər Nacinin birliyində yaxĢı təlim görmüĢ 500 atlı və bir dağ topu, Scheubnerin birliyində isə 100 atlı, bir dağ topu və 30 könüllü, ayrıca da beĢ alman zabiti var idi. Scheubnerin birliyinin xərcləri, Ərzurumdakı Alman Əlaqə Zabitliyi tərəfindən ödənilirdi. Ömər Nacinin Cənubi Azərbaycan və ġərqi Qafqaza müttəfiq olaraq göndərilməsi pərdəsi altında ġimali və Cənubi Azərbaycanı birləĢdirmək, Osmanlı himayəsində bir dövlət qurmaq ideyası həyata keçməkdə idi.(30) Ömər Naci Scheubner 1915-ci ilin sentyabrın sonlarına doğru Bitlis və BaĢqala üzərindən Mosula çatmaq üçün yola çıxdılar. BaĢqalaya gəldikləri zaman buradan Urmiyə istiqamətində hərəkət etmək istədilərsə də, Van gölünün cənubunda rusların güclü müqaviməti ilə qarĢılaĢdılar və Mosula tərəf hərəkət etmək məcburiyyətində qaldılar. Cizrəyə gəldikləri zaman Scheubner qərargah qurma hazırlıqlarını həll etmək üçün birliyi tərk edərək Dəclə üzərindən Mosula getdi. Bu vaxt Cizrə yaxınlığında bəzi ərəb qrupları ilə ermənilər Osmanlı dövlətinə qarĢı qiyam qaldırmıĢdılar. Ömər Naciyə VI ordu komandanı Goltz PaĢa tərəfindən bu qiyamları yatırtmaq tapĢırıldı. Scheubner öz qüvvəsinin Osmanlının daxili məsələlərinin həllində istifadə olunmayacağını bildirib birliyindəki alman zabitlərini Mosula çağırdı. Scheubner о vaxtlar Mosulda yerləĢən 51-ci diviziyanın komandiri Xəlil bəylə danıĢıqlara girərək Goltz PaĢanın da iĢtirakı ilə həmin diviziyadan bir tabur əsgər almağı bacardı. 1916-cı ilin fevral ayının ortalarında Ömər Naci bəyin göstəriĢiylə ruslara qarĢı savaĢan bölgədəki bəzi kürd aĢirətləri də Scheubnerin taburuna qatıldılar. Lakin Scheubner onların intizamsız olduqlarını və əsgəri təlim görmədiklərini, bu səbəbdən də hərbi əhəmiyyətləri olmadıqlarını çatdırdı. 1916-cı ilin fevralından həmin ilin may ayınadək ruslarla Scheubnerin taburu arasında bir neçə döyüĢ olmuĢdusada Scheubner rus birliklərini yenib Cənubi Qafqaza da çıxmağa müvəffəq окlmamıĢdı. Ruslarla olan döyüĢlərdə silah və cəbbəxana əksikliyi özünü kəskin Ģəkildə hiss etdirmiĢ, həm də Scheubnerin birliyində tif xəstəliyi yayılmıĢ, ölüm halları artmıĢdır. Elə bu əsnada rusların qüvvətli bir birlik ilə Süleymaniyyəyə hücum edəcəkləri Yüklə 7,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|