Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

29 
 
Aleksandrovka,  Mixaylovka,  Şamaxı  qəzasında  adları  hələ  rəsmiləşdirilməmiş 
daha üç kənd salındı. 
Xəzinənin ixtiyarında milyonlarla  desyatin ehtiyat torpaq sahəsi olmasına 
baxmayaraq,  köçürülənlər,  əsasən,  minlərlə  yerli  kəndçi  ailəsinin  öz  ata-baba 
yurdlarından  sıxışdırılması  hesabına  tmin  edilirdilər.  Məsələn,  I  Təklə,  II  Təklə, 
Çəmənli, Xalac və bir neçə qonşu kənddə 2 mindən artıq dövlət kəndlisinin torpağı 
əlindən alınıb gəlmə ruslara verilmişdi. 
Kəndlilərin  vəziyyətinin  durmadan  pisləşməsi,  üstəlik,  çar  məmurlarının 
özbaşınalığının artması kənd əhalisinin böyük narazılığına səbəb oldu. Ələlxüsus, 
birinci rus inqilabı illərində bir sıra ciddi kəndli ixtişaşları baş verdi. 
Kənddə  yaranmış  böhranlı  vəziyyət  hökumət  dairələrini  təşvişə  saldı. 
Qafqaz  canişini  Vorontsov-Daşkov  çara  yazdığı  məktubunda  çıxış  yolunu 
yubanmadan kəndli islahatı keçirilməsində görürdü. 
Dövlət  dumasında  uzun  müzakirələrdən  sonra,  Zaqafqaziyada  aqrar 
islahatı  keçirmək  qərara  alındı.  Bu  islahat  icmaları  dağıtmaq  və  qolçomaqların 
ictimai-iqtisadi  mövqelərini  daha  da  qüvvətləndirmək  yolu  ilə  kənddə  çarizmə 
güclü dayaq yaratmalı idi. 
1912-ci  il  dekabrın  20-də,  Zaqafqaziya  quberniyalarında  torpaqların 
məcburi  surətdə  satın  alınması  haqqında  qanun  verildi.  Kəndlilər,  özlərinin  pay 
torpaqları  da  daxil  olmaqla,  onlar  üçün  ayrılmış  torpaq  sahələrini  satın  almalı 
idilər.  Mülkədarlar,  bəylər  torpaq  üçün  ödənc  (vıkup) pulunu  dövlət  xəzinəsindən 
almalı, xəzinə isə həmin məbləği müəyyən müddət – 28-56 il ərzində kəndlilərdən 
toplamalı idi. Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında ümumi qiyməti 10,3 milyon 
manat olan pay torpağı üçün kəndlilər xəzinəyə faizi ilə birlikdə 21 milyon manat 
pul ödəyəcəkdilər. 
1913-cü  il  yanvarın  1-dən  etibarən  kəndlilər  bəylərin  və  mülkədarların 
xeyrinə  mükəlləfiyyət  daşımaqdan  bütünlüklə  azad  edildilər.  Onlar  özünün  şəxsi 
torpaq sahəsi olan mülkiyyətçi kəndliyə çevrildilər. 
1913-cü  il  iyulun  7-də  Zaqatala  dairəsində  də  yeni  aqrar  qanunu  tətbiq 
edildi.  Bu qanun əslində  1912-ci  il  dekabr qanununun  davamı  idi.  Kəndlilər 20 il 
ərzində  xəzinəyə  müəyyən  edilmiş  məbləğdə  ödənc  pulu  verərək,  bəy  və  keşkəl 
sahiblərinin asılılığından azad olurdular. 
1912—1913-cü  illərin  aqrar  islahatları  torpağı  kəndlilərin  mülkiyyətinə 
verməklə,  onun  bir  əldən  başqa  ələ  keçməsini  asanlaşdırdı.  Kəndlilərin 
təbəqələşməsi  son  dərəcə  dərinləşdi.  Onları  kəndə  bağlayan  torpağın  alqı-satqı 
vasitəsinə çevrilməsi kəndlilərin kəndlilikdən çıxması və proletarlaşması prosesini 
daha  da  sürətləndirdi.  Kənddə  qolçomaqların  və  varlı  kəndlilərin  mövqeləri 
olduqca möhkəmləndi. 
Aqrar  islahatları  kənddə  feodal  münasibətlərinə  son  qoymadı.  İri  bəy-
mülkədar  latifundiyaları  ilə  yanaşı,  icarədar  kəndlilərin  külli  miqdarda  xırda 

---

30 
 
təsərrüfatları  qalmaqda  idi.  Ona  görə  də,  Azərbaycanda  aqrar  münasibətləri 
yarımfeodal xarakteri daşıyırdı. 
Yeni  aqrar  qanunları  kəndlilərin  böyük  əksəriyyətini  təşkil  edən  dövlət 
kəndlilərinə aid deyildi. 
1917-ci ildə mülkiyyətçi kəndlilərin əlində 620 min desyatin torpaq sahəsi 
vardı.  Hər  kəndli ailəsinə  orta  hesabla  2,3 desyatin  torpaq  sahəsi düşürdü.  Lakin 
torpaqlar  paylanarkən  1912—1913-cü  illərin  aqrar  qanunlarına  qədərki  mərz 
hüdudları  əsas götürüldüyündən kəndlilərin torpaq  sahələrinin həcmi yenə də son 
dərəcə  qeyri-bərabər  olaraq  qalırdı.  Kəndlilərin  bir  parasının  10  desyatinədək  və 
daha artıq torpağı olduğu halda, çoxunun lap az, hətta heç torpaq  sahəsi yox  idi. 
Ona görə də torpaqsız və aztorpaqlı kəndlilər aqrar qanunları qəbul ediləndən sonra 
da  gedib  mülkədarların,  qolçomaqların  yanında  muzdla  işləmək,  yaxud  onlardan 
ağır şərtlərlə torpaq sahəsi icarəyə götürmək məcburiyyətində qaldılar. 
Kənd  təsərrüfatı  məhsulları  istehsalı:  Azərbaycanda  taxılçılıq  kənd 
təsərrüfatının əsas sahəsi idi. Bakı quberniyasının Lənkəran qəzası və Yelizavetpol 
quberniyasının Yelizavetpol, Ərəş, Nuxa, Şuşa qəzaları əsas taxılçılıq rayonları idi. 
Azərbaycanda çəltiyin yarıya qədəri Lənkəran qəzasında becərilirdi. 
XX  əsrin  əvvəllərində  taxıl  istehsalı  azalmağa  başladı.  Bu,  hər  şeydən 
əvvəl, daha sərfəli pambıq əkini sahələrinin genişləndirilməsi ilə əlaqədar idi. 
Təkcə  1913-cu  ildə  taxıl  məhsulları  istehsalı  1900-cü  il  səviyyəsinə 
çatmışdı.  Bu  vaxt  41  milyon  puda  yaxın  buğda,  12  milyon  puda  yaxın  arpa,  5,5 
milyon pud çəltik məhsulu toplanmışdı. 
Taxıl məhsulları əsasən Azərbaycanın daxili ehtiyaclarını ödəyirdi. Qonşu 
ölkələrlə də taxıl alış-verişi edilirdi. 
Birinci dünya müharibəsi illərində taxılçılıq təsərrüfatları xeyli gerilədi. 
Əkinçilik texnikası çox aşağı idi. Elə kəndli təsərrüfatları vardı ki, onların 
nəinki  kustar  kotanı,  heç  adi  xışı  da  yox  idi.  Yerli  ustaların  qayırdıqları  (kustar) 
kotanlar çox ağır olub, iş üçün az yararlı idi. Bəzən kotana 5—6 cüt kəl və ya öküz 
qoşmaq lazım gəlirdi. 
XX  əsrdə  Azərbaycana  zavodda  qayrılmış  daha  təkmil  kənd  təsərrüfatı 
alətləri gətirilməsi xeyli artdı.  Hər il, orta hesabla, ümumi çəkisi 25 min pud olan 
maşın və alətlər gətirilirdi. 
1910-cu ildə istifadədə 76 min xış və 25 min kustar kotanla yanaşı, 30 min 
gətirilmə dəmir kotan vardı. Orta hesabla hər üç kəndli təsərrüfatına yalnız bir ədəd 
şumlama vasitəsi—xış, kustar kotan və ya dəmir kotan düşürdü. 
Gətirilmə kotanlardan əsasən alman və rus kolonistlərinin, qolçomaqların, 
həmçinin  bəzi  mülkədarların  təsərrüfatlarında  istifadə  olunurdu.  Onları  almağa 
kəndlilərin  gücü  çatmırdı.  Toxumsəpən,  dənsovuran,  dərzbağlayan,  taxıldöyən 
maşınlardan  isə  yalnız  iri  fermer  və  mülkədar  təsərrüfatlarında  istifadə  olunurdu. 
1910-cu ildən sonra çox iri təsərrüfatlarda ilk traktorlar görünməyə başladı. 

---