Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

33 
 
Bağların yarıdan çoxu—27 min desyatini Yelizavetpol quberniyasında idi. 
Quberniyada  olan  meyvə  bağlarının  2/3 hissəsi—18  min desyatini təkcə  Nuxa  və 
Ərəş  qəzalarının  payına  düşürdü.  Bu  qəzalarda,  əsasən,  qoz,  fındıq,  şabalıd, 
qızıləhmədi alma, Yelizavetpol qəzasında qaraçinar alması, məşhur «Təbriz» süfrə 
üzümü və başqa  meyvələr yetişdirilirdi. 
Bakı  quberniyasında  19  min  desyatin  meyvə  bağı  sahəsi  vardı.  Başlıca 
meyvəçilik zonası olan Quba qəzasında müxtəlif sort alma və armud yetişdirilirdi. 
Zaqatala özünün fındığı ilə məşhur idi. Burada 1500 desyatin sahədə, yəni 
bütün bağ sahəsinin 2/3 hissəsində fındıq ağacı əkilmişdi. 
Naxçıvan  qəzasında  Ordubad  mahalı  meyvəçilikdə  fərqlənirdi.  Burada 
yüksək keyfiyyətli ərik növləri, qoz və başqa meyvələr yetişdirilirdi. 
Azərbaycanda bostançılıq geniş yayılmışdı. Hər il Ucar və Ləki dəmir yol 
stansiyalarından 200 min puddan çox qarpız-yemiş yola salınırdı. 
Bütün  qəzalarda  üzüm  yetişdirilirdi.  Lakin  əsas  üzümçülük  rayonları 
Yelizavetpol,  Şuşa,  Göyçay,  Şamaxı  qəzaları idi.  Azərbaycanda  üzümlüklərin  2/3 
hissəsi bu qəzaların payına düşürdü. 
1913-cü  ildə  Zaqatala  dairəsi  və  Naxçıvan  qəzası  da  daxil  olmaqla, 
Azərbaycanda 28,5 min desyatin üzümlükdən 6 milyon puddan artıq məhsul yığılıb 
emal müəssisələrinə təhvil verilmişdi. Bu, əsrin əvvəlində olduğundan iki dəfə çox 
idi. 
Üzümlüklərin  böyük  əksəriyyətini  kiçik  üzüm  bağları  təşkil  edirdi.  Hər 
üzüm bağına orta hesabla 0,5 desyatin torpaq sahəsi düşürdü. 
Üzümlüklərin  çoxu  iri  şirkətlərə  məxsus  idi.  Üzüm  məhsulunun  3/4 
hissəsini  bu  şirkətlər  verirdi.  Məsələn,  birinci  dünya  müharibəsi  ərəfəsində 
Yelizavetpol  quberniyasında  üzümlüklərin  10  faizi,  yəni  1200  desyatini  üç  iri 
şirkətə məxsus idi. 
Müharibə illərində üzümlüklərin sahəsi xeyli azaldı. 
Kənd əhalisi tərəvəzçiliklə, arıçılıqla, biyan kökü çıxarmaqla, meşələrdən 
yabanı meyvə və giləmeyvə toplamaqla, Abşeronda, həmçinin, zəfəran becərməklə 
məşğul olurdu. 
Ümumiyyətlə,  Azərbaycanda  kənd  təsərrüfatı  ləng  inkişaf  edirdi.  Bunun 
başlıca  səbəbi  yerli  əkinçiliyin  texniki  və  aqrotexniki  cəhətdən  geri  qalması, 
kəndlilərin bəzi təsərrüfat səriştəsizliyi idi. 
Çar hökuməti Azərbaycanda yalnız Rusiya sənayesinin ehtiyac hiss etdiyi 
təsərrüfat sahələrinin inkişafına az-çox fikir verirdi. 
Baramaçılığı,  pambıqçılığı,  habelə  heyvandarlığı  yaxşılaşdırmaq  üçün 
bəzi təşəbbüslər edilirdi. 
1902-ci 
ildə 
ipəkçilərin 
Yelizavetpolda  çağırılan  qurultayında 
baramaçılığın  sirlərinə  bələd  olmaq,  çəkil  plantasiyalarına  aqrotexniki  qaydada 
qulluq  etmək  üçün  kənd  müəllimlərinin  xüsusi  kurslarını  açmaq  haqqında  qərar 
qəbul  olundu.  Kursu  bitirən  müəllimlər  özlərinin  dərs  dediyi  məktəbin  nəzdində 

---

34 
 
təcrübə  sahələri  təşkil  edib,  baramaçılığı  yerli  kəndlilərə  öyrətməli  idilər.  25 
kənddə və bəzi iri təsərrüfatlarda da bu cür təcrübə sahələri təşkil edildi. 
Həmin  il  Yelizavetpolda  kənd  təsərrüfatı  mütəxəssislərinin  qurultayında 
pambıqçılığı  inkişaf  etdirmək  üçün  yollar  müəyyənləşdirildi.  Göyçay  qəzasında 
pambıqçılıqdan nümunə sahəsi yaradıldı. 
1904-cü  ildə  Ağdaşda  Qafqaz  pambıqçılarının  birinci  quberniyalararası 
qurultayı çağırıldı. 
Heyvandarlığın  inkişafına,  xüsusən,  daha  məhsuldar  mal-qara  cinslərinin 
yetişdirilməsinə diqqət artırıldı. Alman və rus kolonistlərinin təsərrüfatlarında olan 
çoxsüdverən  qaramalın,  merinos  cinsli  qoyunların  və  məşhur  yerli  heyvan 
cinslərinin bazasında təcrübə stansiyaları, atçılıq zavodları yaradıldı. 
1901-ci  ildə  baytarlıq  işçilərinin  Yelizavetpolda  müşavirəsi  keçirildi.  
Heyvanlar  arasında  yoluxucu  xəstəliklərin,  xüsusən  İranla  sərhəd  rayonlarında 
yayılmış  taun  xəstəliyinin  qarşısını  almaq  üçün  taun  məntəqələri,  baytar 
stansiyaları təşkil edildi. 
Kənd  təsərrüfatında  kapitalist  münasibətlərinin  inkiĢafı:  XIX  əsrin 
axırı-XX  əsrin  əvvəllərində  bir  sıra  təbii  iqtisadi-sosial  proseslər  -  sənayenin    
inkişafı,  şəhər  əhalisinin  artması,  Ümumrusiya  və  daxili  bazarın  genişlənməsi 
kəndli təsərrüfatlarında əmtəə  (satlıq məhsul) istehsalının çoxalmasına səbəb oldu. 
Kəndli  təsərrüfatlarının  əmtəə  istehsal  etməsi  kapitalist  təsərrüfatçılığına 
xas  əlamət  olsa  da,  bu  hələ  kənddə  kapitalist  istehsal  münasibətlərinə  keçildiyini 
göstərmirdi.  Kənd  təsərrüfatında  kapitalizmin  başlıca  əlaməti—istehsalın  muzdlu 
əməyə əsaslanmasıdır. 
XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  kənd  təsərrüfatının  bütün 
sahələrində muzdlu əməkdən bu və ya digər dərəcədə istifadə edilirdi. 
Qolçomaq və varlı kəndli təsərrüfatlarında muzdlu əməkdən geniş istifadə 
edilirdi. 
Pambıqçılıq təsərrüfatları tamamilə muzdlu əməyə əsaslanırdı. 
Bu dövrdə gəlmə ruslar arasında əsasən pambıqçılıqla məşğul olan çoxlu 
kəndli-fermer təsərrüfatı meydana gəlmişdi. Məsələn, 1912-ci ildə Muğanın Novo-
Nikolayevka  kəndində  2  min  desyatin  suvarılan  torpağın  1/3  hissəsində  təkcə 
pambıq  əkilmişdi. Hər kəndli  təsərrüfatına orta hesabla 4 desyatinə qədər pambıq 
əkini  düşürdü.  Bəzi  qolçomaqların  onlarca  desyatin  təkcə  pambıq  əkini  sahəsi 
vardı. 
1917-ci  ildə  qolçomaq  və  varlı  kəndli  təsərrüfatlarının  sayı,  əsrin  əvvəli 
ilə  müqayisə  etdikdə,  təqribən  üç  dəfə  artaraq  29  mini  ötmüşdü.  Bütün  kəndli 
təsərrüfatlarının cəmi 8,6 faizini təşkil edən bu təsərrüfatların payına ümumi əmtəə 
istehsalının 1/3 hissəsi düşürdü. 
Muzdlu  əməkdən  bəzi  bəy-mülkədar  təsərrüfatlarında  və  çoxlu  zəhmət 
tələb edən bitkilərin becərilməsində də istifadə olunurdu. 

---