Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

37 
 
Kənd  təsərrüfatında,  xüsusən,  taxıl  biçini,  pambıq  yığımı  və  s.  bu  kimi 
təcili görülməli olan işlər zamanı muzdlu işçi qüvvəsinə tələbat olduqca artır, onun 
ödənilmə  haqqı  yüksəlirdi.  Bu  zaman  təkcə  Cənubi  Azərbaycandan  ildə  250 
mindən artıq mövsümi kəndli gəlirdi ki, onların da çox hissəsindən kənd təsərrüfatı 
işlərində  istifadə  olunurdu.  Hətta  xeyli  şəhərli—daşyonan,  dəllək,  aşpaz  və  digər 
peşə  adamları  da  daha  qazanclı  məhsul  toplanışında  muzdlu  fəhlə  kimi  iştirak 
edirdilər. 
Birinci  dünya  müharibəsi  illərində  cənublu  kəsbkarların  sayı  kəskin 
surətdə azaldı, əksinə, yerli muzdluların sayı xeyli çoxaldı. 
Günəmuzd  fəhlələrin  əməyindən  bütün  sahələrdə,  ələlxüsus,  təsərrüfat 
işlərinin  qızğın  çağında  geniş  surətdə  istifadə  olunurdu.  Məsələn,  1910-cu  ildə 
Forer qardaşlarının təsərrüfatlarında günəmuzd fəhlələr üst-üstə 50 min adam-gün 
işləmişlər. 
Qadın  və  uşaq  əməyindən  istifadə  xeyli  artmışdı.  Pambıq  və  üzümün 
yığılmasında,  tütün  və  baramanın  becərilməsində,  əsasən,  onların  qüvvəsindən 
istifadə olunurdu. 
Kənddə  kapitalist  münasibətlərinin  inkişafında  möhtəkirlər  və  sələmçilər 
mühüm rol oynayırdılar. 
Çox zaman vergiləri verməyə, təsərrüfat üçün zəruri şeyləri almağa, hətta 
ailəsini  dolandırmağa  imkanı  olmayan  yoxsul  kəndlilər  gedib  tacir-sələmçidən 
faizlə  borc  pul  alırdılar.  Təsərrüfat  işlərinin  qızğın  çağında  çox  zaman  nəinki 
kəndlilər, bəzən mülkədarlar da sələmçidən borc almadan keçinə bilmirdilər. 
Borcun  müddətindən  asılı  olaraq  onun  faizinin  miqdarı  müxtəlif  olurdu: 
20—30, hətta 50 faiz. Borc vaxtında qaytarılmadıqda, faizin miqdarı artırılırdı. 
Möhtəkirlər  məhsul  toplanışının  qızğın  çağında  çox  vaxt  kəndbəkənd 
gəzərək,  təzə  məhsulu  bir  yerdən  ucuz  qiymətə  alıb,  sonradan  onu  kəndlilərin 
özlərinə və ya şəhər bazarlarında baha qiymətə satırdılar. Onlar faizlə borc pul da 
verirdilər. 
Beləliklə,  ticarət  kapitalının  nümayəndəsi  olan  möhtəkir  eyni  zamanda 
çevrilib  sələmçi  olurdu.  Azərbaycan  kəndində  möhtəkirlə  sələmçi,  əslində,  eyni 
adam  idi.  Möhtəkir-sələmçilər,  əsasən,  kənd  dükançıları,  qolçomaqlar,  tacirlər, 
həmçinin iri fabrik və zavodların, şirkətlərin müvəkkilləri sırasından çıxırdılar. 
Ölkənin  bazarlarına  yaxşı  bələd  olan  möhtəkir-sələmçilər  verdikləri 
borcun  ödənilməsini  gələcək  məhsulun  yalnız  onlara,  özü  də  lap  xırman  üstündə 
satılması  ilə  şərtləndirirdilər.  (Çünki  onlar  təzə  məhsulu  iri  ticarət  məntəqələrinə 
başqalarından daha tez çatdırmaq istəyirdilər). 
Böyük  Azərbaycan  maarifçisi  H.  B.  Zərdabi  möhtəkirləri  istehsalçılarla 
istehlakçılar  arasında  sədd  və  onların  hər  ikisinin  qanını  soran  zəli  adlandıraraq 
göstərirdi:  elə  ki,  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  yığımı  başlandı,  möhtəkirlər 
çalağan kimi kəndlilərin başının üstünü kəsdirib «məzənnələr» qoyur və məhsulları 
almağa  başlayırlar;  qabaqcadan  müqavilə  bağlayan  və  dəbbə  pulu  verəcəyini 

---

38 
 
öhdəsinə  götürən  borclular  özlərinin  məhsullarını  «məzənnə»  üzrə  onlara  təhvil 
verirlər. 
XX  əsrin  əvvəllərində  ticarət-sələmçi  kapitalı  kənd  istehsalçılarının 
çoxunu  qəbaləli  hala  salmışdı.  Hələ  1904-cü  ildə  Qarabağda  kənd  əhalisinin  2/3 
hissəsi  möhtəkir-sələmçilərə  borclu  idi.  Pambıqçılıqla  məşğul  olan  kəndlilərin  90 
faizi sələmçilərə borclu olduqları üçün öz məhsullarını ucuz qiymətlə yalnız onlara 
satmağı əvvəlcədən öhdələrinə götürmüşdülər və s. 
Aldığı  borcu  və  onun  faizini  heç  cürə  ödəyə  bilməyən  yoxsul  kəndlilər 
çox  vaxt  özlərinin  bağını,  əmlakını,  hətta  torpağını  möhtəkirə  verməyə  məcbur 
olurdular.  Məsələn,  Şuşa  qəzasında  bir  kəndli  aldığı  30  manat  borcu  üç  il 
müddətində  ödəyə  bilmədiyinə  görə  borc  faizi 150 manata  çatır, nəticədə,  kəndli 
200 manat dəyərində olan öz bağından əl çəkməli olur. 
Hətta,  çar  nazirlərindən  biri  etiraf  etmişdir  ki,  Qafqazda  torpaqların 
qolçomaqların və sələmçilərin əlində cəmləşməsi prosesi gedir. 
Satış  bazarının  durmadan  genişlənməsi  möhtəkir-sələmçini,  yəni  kənd 
bankirini  təsərrüfat  fəaliyyətinə  daha  çox  yaxınlaşdırırdı.  Onların  bir  çoxu  borc 
müqabilində  ələ  keçirdiyi  torpaqlarda  muzdlu  əməkdən  istifadə  edilən  geniş 
təsərrüfatlar yaradırdılar. 
Ticarət-sələmçi  kapitalın  kəndin  iqtisadi  həyatına  güclü  təsir  göstərməsi 
nəticəsində,  burada  təsərrüfat  qapalılığı  daha  da  pozuldu,  əmtəə  istehsalı  sürətlə 
artdı, beləliklə, kapitalizmin aqrar sahəyə girməsi xeyli asanlaşdı. 
Kənd təsərrüfatına iri bank kapitalının axını daim artırdı. Bu, ilk növbədə, 
ticarət-torpaq  banklarının  krediti  yolu  ilə  həyata  keçirilirdi.  1914-cü  ilin  yanvarı 
üçün torpaq banklarına Bakı və Yelizavetpol quberniyalarından 123 torpaq mülkü 
girov  qoyularaq,  onların  sahibləri  tərəfindən  5  milyon  manat  məbləğində 
uzunmüddətli borc alınmışdı. 
Qəzalarda iri bankların şöbələri və qarşılıqlı kredit cəmiyyətləri tərəfindən 
kəndlilərə faizlə borc pul verilirdi. 
1909-cu ildən daha operativ fəaliyyət göstərən çoxlu kiçik kredit idarələri 
yaradılmağa başladı. Artıq 1914-cü ildə bu cür idarələrin sayı 120-yə çatırdı. 
Kəndlilərin təbəqələşməsinin  güclənməsi  və əmtəə  istehsalının  durmadan 
artması  kapitalizmin  kəndə  soxulması  prosesini  sürətləndirdiyi  kimi,  kənddə 
kapitalist istehsal münasibətlərinin inkişafı da, öz növbəsində, əmtəə bazarının qat-
qat böyüməsinə səbəb oldu. 
Azərbaycan xırda əmtəə istehsalçıları ölkəsi idi. 
1917-ci  ildə  Azərbaycan  kəndində  təsərrüfatların  ümumi  sayı  342  minə 
çatırdı.  Onun  54,4  faizi  (186,8  min  təsərrüfat)  torpaqsız  və  əkin  sahəsi  bir 
desyatindən  az  olan  yoxsul  kəndli  təsərrüfatlarından  ibarət  idi.  Əkin  sahəsi  dörd 
desyatinə  qədər  olan  ortabab  kəndli  təsərrüfatları  34  faiz  (116,3  min  təsərrüfat) 
təşkil  edirdi.  Yoxsul  və  ortabab  kəndli  təsərrüfatlarında  xırda  istehsalçılar 

---