Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
35 Yüz və minlərlə desyatin torpaq sahəsi olan bəy və mülkədarlar, adətən, özləri təsərrüfatla məşğul olmayıb, əkin yerlərini icarəyə verməyi üstün tuturdular. XX əsrin əvvəllərində Rusiya bazarının pambıq, üzüm və başqa cənub bitkilərinə təlabatının durmadan artması iri mülkədarları əmtəə istehsalını genişləndirməyə sövq etdi. Sahəsi bəzən bir neçə yüz desyatin olan iri pambıq plantasiyaları meydana gəldi. 1911 - 1912-ci illərdə Böyükağa Şamxorskinin 6-7 min desyatin, Lütfəli bəy Zülqədərovun 2 min desyatin pambıq plantasiyaları vardı və s. Muzdlu işçi qüvvəsindən istifadə edib yüzlərlə, hətta minlərlə desyatin sahədə taxıl bitkiləri əkdirən bəylərə də təsadüf olunurdu. Məsələn, Xanbəyovların «Xanqərvənd» mülkündə torpağın 2900 desyatinini muzdlu əməklə becərilən taxıl əkini sahələri təşkil edirdi. Azərbaycanda bəy-mülkədar latifundiyalarında muzdlu fəhlə qüvvəsi ilə becərilən iri plantasiyaların meydana gəlməsi burada kapitalist əsaslarına keçildiyini göstərsə də, təsərrüfatçılığın icarədarlıq kimi köhnə, yarımfeodal sistemi özünün üstün mövqeyini hələ də saxlayırdı. Sənayeçilərin, rus məmurlarının, zadəganların bütünlüklə muzdlu əməyə əsaslanan geniş kapitalist təsərrüfatları meydana gəlmişdi. 1912-ci ildə H. Z. Tağıyevin 26 min desyatin sahəsi olan «Yevlax mülkü»ndə müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkiləri ilə yanaşı, 1000 desyatindən artıq sahədə pambıq əkilmişdi. Onun Quba qəzasının Qusarçay sahəsində də əkinçilik, bağçılıq, üzümçülük, maldarlıq, atçılıq, quşçuluqla məşğul olan iri təsərrüfatları vardı. Qusarçay mülkündə fəhlələrin yaşamaları üçün ikimərtəbəli bina da tikilmişdi. Əsrin əvvəllərində iki rus kapitalisti tərəfindən yerli bəylərdən alınmış 2 min desyatindən artıq sahəsi olan «Qaraçala» mülkündə 1910-cu ildə 1600 desyatin sahədə pambıq, həmçinin taxıl əkilmişdi. Yelizavetpol qəzasında 10 min desyatin sahəsi olan «Xanqərvənd» mülkünü Usmiyevin varislərindən satın almış bir rus kapitalisti 1912-ci ildə 600 desyatin sahədə təkcə pambıq əkdirdi. 1913-cü ildə «Qafqaz pambığı» səhmdar cəmiyyəti Usmiyevlərin Şuşa qəzasındakı 6,4 min desyatin torpaq mülkünü satın alıb, onun 2,7 min desyatinini pambıq plantasiyasına çevirdi. Knyaz L. S. Qolitsın özünün 700 desyatin torpaq sahəsinin 150 desyatinində təkcə üzüm plantasiyası saldırdı və s. Quba qəzasında kapitalistlərin, zadəganların, məmurların muzdlu əməklə becərilən 10-dan artıq iri bağçılıq və üzümçülük təsərrüfatları vardı. Yelizavetpol quberniyasında alman kolonistlərinin iri kapitalist-fermer təsərrüfatları meydana gəlmişdi. Bu təsərrüfatlarda üzümçülük əsas yer tuturdu. 1910-cu ildə Forer qardaşlarına məxsus 4300 desyatin torpaq sahəsinin 600 desyatinini üzüm plantasiyası təşkil edirdi. Bundan əlavə, üç yüz baş cins inək saxlanır və onların südündən hər il 500 puda yaxın yağ və brınza pendiri 36 hazırlanırdı. Mülkdə yüz başa qədər cins at bəslənir, müxtəlif növ kənd təsərrüfatı bitkisi əkilirdi. Forer qardaşları hər il bazara bir neçə yüz min manatlıq kənd təsərrüfatı məhsulları və çaxır çıxarırdı. Hummel qardaşlarının Yelenendorf (indiki Xanlar) alman koloniyasında 450 desyatin təkcə üzüm plantasiyası vardı. Taxılçılıqda muzdlu əməkdən ən çox ağır zəhmət tələb edən çəltikçilikdə istifadə olunurdu. Az-çox iri çəltik plantasiyaları əlavə işçi qüvvəsi cəlb etmədən becərilə bilməzdi. Yoxsul kəndlilər çox zaman gedib iri çəltik plantasiyalarında muzdla işləyirdilər. İpəkçiliklə məşğul olan kəndlilər, əslində, muzdlu fəhlə vəziyyətində idilər. Onlar xüsusi şirkətlərdən, bəzən möhtəkirlərdən barama qurdu alıb evlərində bəsləyir və zəhmət haqqı olaraq ümumi barama məhsulunun 25-30 faizinin pulunu alırdılar. Azərbaycanda kiçik tütün sahələrini, adətən, kəndlilər özləri ailə üzvləri ilə birlikdə becərirdilər. Lakin bir neçə desyatin, hətta 10 desyatindən artıq sahəsi olan iri tütün plantasiyaları da vardı ki, burada muzdlu əməkdən istifadə edilirdi. XX əsrin əvvəllərində bəylərə və mülkədarlara məxsus böyük qoyun və qaramal sürüləri ilə yanaşı, qolçomaqların və varlı kəndlilərin bütünlüklə əmtəə istehsal edən iri maldarlıq təsərrüfatları meydana gəlmişdi. Bu təsərrüfatların bəzilərində min başadək, hətta daha çox qoyun-keçi, bir neçə yüz baş qara-mal, at və dəvə saxlanırdı. Bu cür iri maldarlıq təsərrüfatlarında daimi işçi qüvvəsindən istifadə olunurdu. Hələ XX əsrin əvvəllərinə yaxın maldarlıq təsərrüfatlarında 10 minə qədər adam muzdla işləyirdi. Muzdlu əməkdən istifadə etməklə südlük heyvan sürüləri saxlamaq kapitalizmə xas olan başlıca istehsal xüsusiyyəti olsa da, Azərbaycanda, məsələn, Forer qardaşları kimi bir neçə iri kapitalistin südçülük, habelə atçılıq təsərrüfatları istisna edilərsə, yerli südlük mal-qara, əsasən, köhnə ata-baba qaydasında saxlanaraq, əsl kapitalist-fermer təsərrüfatına çatmaqdan hələ uzaq idi. Azərbaycanda muzdlu əməyin müxtəlif formalarından istifadə olunurdu. Kapitalist-fermer təsərrüfatlarında bir qayda olaraq, daimi muzdlu əmək tətbiq edilirdi. Məsələn, H. Z. Tağıyevin «Yevlax mülkü»ndə ən çox işçi qüvvəsi tələb edən pambıq hələ 45-50 desyatin əkildiyi ilk vaxtlar burada 39 nəfər daimi fəhlə vardı. Knyaz L. S. Qolitsının mülkündə müntəzəm olaraq 100 nəfərə yaxın fəhlə, Forer qardaşlarının təsərrüfatlarında 40 qulluqçu və 200 fəhlə işləmişdir və s. 1913-cü ildə daimi kənd təsərrüfatı fəhlələrinin sayı təqribən 106 min nəfərə bərabər idi. Onların 3/4 hissəsi qolçomaq və varlı kəndli təsərrüfatlarında çalışırdı. Muzdlu işçi qüvvəsinin böyük kütləsini mövsümi fəhlələr təşkil edirdi. Onlar, əsasən yerli aztorpaqlı, torpaqsız kəndlilərdən, dağ yerlərindən müvəqqəti gələn yoxsullardan və qonşu ölkələrdən-Ermənistan, Gürcüstan, Dağıstan, xüsusən Cənubi Azərbaycandan olan kəsbkarlardan ibarət idi. Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|