quruculuğuna tam hazır olmamış, ağır
müharibə şəraitində
mərhələ-mərhələ öz dövlət müstəqiliyini möhkəmləndirməkdə
və dönməz etməkdədir. Bu dönməzliyin, iqtisadi müstəqilliyin
təmin edilməsində güclü iqtisadiyyatın yaradılması vacib və
həlledici
şərtlərdəndir. Bu baxımdan Azərbaycan
Respublik ının yanacaq sənayesinin inkişaf imkanlatının
reallaşdırması, yaxın və uzaq gələcəkdə Azərbaycan
iqtisadiyyatının dirçəlməsi, dövlətmizin müstəqilliyinin təmin
oluması işində mühüm rol
oynayacaq faktor kimi
qiymətləndirilməlidir.
XX əsr başa şat
as
maq üzrədir. Bu əsrdə bütün dünyada
çoxlu
i uzun bir
dövrü
dəyişiklər baş vermiş, insan cəmiyyəti böyük inkişaf
yolu keçmişdir. Azərbaycanın da XX əsrdəki inkişafı dinamik
olmuşdur. Bu dinamik inkişafln təmin olunması əhəliyyətli
dəşəcədə neft və qaz sənayesi ilə bağlı olduğundan
sahənin
inkişaf mərhələlərini araşdırmaq, müvafiq nəticələri
ümumiləşdirmək vacib bir məsələdir. Bu təhlil iqtisadi tarix
baxımından deyil, məhz yanacaq sahəsi kimi mühüm bir
sektorun XXI əsrdə də böyük qüvvəyə malik olması
baxımından da zəruridir. Bu təhlil həmçinin XX əsrdə, xüsusilə
əsrimizin birinci yarısında Azərbaycan neftqazçıxarma
sənayesinin dünya sənayesinin inkişafında otnadığı rolu
düzgün qiymətləndirməyə əsas verir.
Məhz buna görə də bu
gün çətin və böhranlı vəziyyəti yaşayan, ancaq tarixi xidmətləti
böyük olan quruda neftqazçıxarma sənayesinin inkişaf
dinamikasını araşdırmaq çox maraqlı bir məsələdir.
Quruda neft hasilatının açağı düşməsi proses
əhatə etdiyindən bu enmə meylini müəyyən edən
aşağıdakı cəhətləri qeyd etmək məqsədəuyğun olardı. Məlum
olduğu kimi, Azərbaycanda neft qədimdən hasil edilsə də
yalnız XIX əsrin ortalarında sənaye xarakteri
almışdır.Azərbaycanın neftqazçıxarma
sənayesi bütün tarixi
ərzində müxtəlif inkişaf mərhələlərini yaşamış, hasilatın
dinamikasında bir çox amillər və meyllər nəzərə çarpmışdır.
22
Azərbaycanın neft və qaz hasilatı bir neçə mərhələdə
təşək
i dövr.
t
hasila
ilə qədərki dövr.
sürətli inkişafı,
infras
kül tapmışdır. Apardığımız təhlil, tarixi iqtisadi şərait
bunları aşağıdakı mərhələlərə bölünməsinə əsas verir:
1. İntensiv neft hasilatının başlanmasına qədərk
Bu dövr XIX əvvəllərindən başlayaraq intensiv nef
tının başlanğıcına qədərki (
1872-ci il) dövrü əhatə edir.
Məhz bu illərdə bəşər cəmiyyəti neftin mahiyyəti, onun
gərəkliliyi aspekti ilə üzləşir. Neft amili yeni iqtisadi kapitalist
sisteminin sürətli təşəkkülünün katalizatoru olur. 1837-ci ildə
Balaxanıda artıq ilk neftayırma
(«fotogen»-kerosin)
zavodu
tikilir.1872-ci ildə idarə sisteminin ləğvi neft sənayesi üçün
əlverişli şərait yaradır. Məhz bu illərdə xarici neft inhisarları
meydana gəlir. Əsrin ortalarında artıq neftin mexaniki üsulla
çıxarılmasına başlanılır. 1844-1847-ci illərdə Xəzər dənizi
sahilində Bibiheybətdə dünyada ilk dəfə olaraq mexniki üsulla
neft quyusu tikilir. Lakin təəssüfki neftə aid ədəbiyyatlarda
mexaniki üsulla neftin çıxarılması 1859-cu
ildə ABŞ-da
Pepselvaniyada olduğu qəbul edilmişdir. Yeni iqtisadi
münasibətlərin yaranması, sənayenin inkişafı, neftin emalı
sahəsində kəşflər, bu yanacaq növünün, enerji mənbəyinin
gərəkliliyini və qiymətini artırdı. Neft həm iqtisadi, həm elmi
maraq və əhəmiyyət kəsb etməyə başladı.
Bəşər cəmiyyəti neft
erasına daxil oldu. Bu dövrlərdə neft sənayesinin inkişafı ilə
əlaqədar neft emal edən istehsal sahələri yarandı. 1861-ci ildə
Suraxanıda sahibkar Koloyev məhşur rus kimyaçı alimi
D.İ.Mendeleyevin köməyi və təkidi ilə kerosin istehsal edən ilk
zavod inşa etdi. 1863-cü ildə isə bakılı texnik Cavad Məlikov
neft emalı zavodu işə düşdü.
2. 1872-ci ildən 1920-ci
Bu illər neft hasilatının sənaye üsulu ilə
trukturların yaranması, Bakının neft mərkəzi kimi
şöhrətinin artması xarici inhisarların, sahibkar və kapitalistlərin
Azərbaycanın neft sənayesinə sərmayə qoyması kimi yadda
qalmışdır. Güclü inkişaf nəticəsində artıq 1873-cü ildə
23
quyuların sayı ötən 1872-ci ilə nisbətdə 9-dan 1740-a qədər
artmış, 1901-ci ildə isə dərinlik 53 metrdən 3645 metrə
çatmışdı. XIX əsrin sonunda 1898-ci ildə Azərbaycanın neft
hasilatı ABŞ-ı ötərək dünyada birinci yerə çıxmışdı. İlbəil artan
hasilat sonradan Birinci dünya
müharibəsi Rusiyada vətəndaş
müharibəsi, xarici hərbi müdaxilə illərində enməyə məruz
qaldı. Tarixi şəraitlə əlaqədar enmə prosesi həm Rusiyada, həm
də Azərbaycanda davam edirdi. Baş verən dəyişiklər
iqtisadiyyatın digər sahələrində də öz əksini tapdı. Dövrün ən
mürrəkəb mərhələlərindən biri də Azərbaycan xalq
cümhuriyyətli mərhələsidir ki, bu
da xüsüsi tədqiqat obyekti
olmamışdır. Bu dövr ərzində Azərbaycanda 240 milyon tondan
çox neft hasil edilmişdi.
Aşağıda 1913-cü ildə dünyada neft hasilatını əks etdirən
dioqr
Dioqram 2
1913-cü ildə dünyada neft hasilatı
am verilmişdir:
0
500000
1000000
1500000
2000000
ABŞ
Meksika
Rumıniya
Yaponiya
ABŞ
Az?rbayca
n
Meksika
Rusiya
ABŞ
Azərbaycan Meksika Rusiya Rumıniya
Polşa
Yaponya
Min
pud
1
972858
467000 183150
159056
93664.3
66378
8
61650
24