Cədvəl 3
1949-1997-ci illərdə Azərbaycanda dənizdə və quruda neft
(
min tonla)
hasilatı dinamikası
İll r
ə
Quruda
Dənizdə
İllər
Quruda
Dənizdə
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1979
1970
1971
1972
1973
13555
13620
13527
13325
12812
12035
11594
11424
11397
11410
11416
11341
11323
11213
10997
10803
10585
10300
9686
8966
7956
7287
6768,5
6597,9
6363,5
797
1157
1688
2331
2894
3182
3690
4136
4560
5065
5639
6489
7379
8487
9503
10448
10915
11429
11919
12172
12464
12900
12434,4
11788,0
11900,7
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
6209,7
11544,8
5840,5
5632
5672
5335
4900
4850
4703
4666
4286
4057
3909
3902
3734
3417
3023
2582,3
2249
2009
1983
1790
1624
1575
1563
1136167
9977
9113
8820
8158
8204
7923
6998
7259
7515
8768
8757
8469
7783
7700
7345
7500
7400
7500
7773
7537
7525
7459
u
Q ruda
hasila
şağı düşməsi amillərini təhlil
edərk
neft
tının a
ən qeyd etməliyik ki, bu bir neçə aspektdə müşahidə
olunmuşdur. İlk əvvəl və baçlıca dənizdə neft yataqlarının kəşfi
bütövlükdə Azərbaycan üzrə neft hasilatı balansının
dəyişməməsinə səbəb olmuşdur. Quru yataqlarında ehtiyatların
azalması, quyuların aşağı debitliliyi, istismar xərclərinin
yüksək tutumu və digər iqtisadi amillər hasilatın enməsinə təsir
etmişlər. Bundan başqa İttifaq hökumətinin Azərbaycanın
iqtisadiyyatında maraqlarının dəyişməsi
qeyri-sabit xarakter
daşınması, daha qısqanclı münasibət doğrusu də sahəyə təsir
28
edən amillərdən olmuşdur. Beləki, keçmiş Sovetlər İttifaqının
Neft Sənayesi Nazirliyi «Azərneft» İB-də neftqazçıxarmanı
rentabelsiz hesab etmiş, hasilata çəkiləcək xərcləri faktiki
xərclərdən az planlaşdırmış, çatışmayan hissəni dotasiya
şəklində ödəmişdir. Yalnız 1992-ci ildən müstəqilliyimizin 2-ci
ilində bu mənfi praktikaya son qoyulmuşdur.
Hasilatın aşağı düşməsinə təsiredici amillərdən biri də
uzun
.3. Yeni iqtisadi sistemə keçid ərəfəsində neftqazçıxarma
H
ərdə (
Antarktidadan başqa)
və on
ə Xəzərdə aşkar edilmiş yataqlar
müstə
illərin diqqətsizliyi, bu
sahənin mütərəqqi texnika və
texnologiyanın tətbiqindən kənarda qalması, köhnə istismar
texnikasının və avadanlığın mənəvi və fiziki aşınmasının başa
çatması ilə əlaqələndirilməlidir. İqtisadi və mənəvi depressiya,
laqeydlik, biganəlik, yenilikçi təşəbbüslərin azlığı və
qiymətləndirilməməsi də sahəyə az təsir etməişdir. Bir amilidə
qeyd etmək lazımdır ki, hələdə çoxlarının gözləmə meyli
psixologiyasının quruda neftqazçıxarma sənayesində
islahatların aparılmamasına ya az təsiri olmamışdır. İslahatların
aparılması üçün isə neftqazçıxarma
sənayesinin müasir
vəziyyəti respublikadakı ictimai-iqtisadi durumla və bazar
iqtisadiyyatının tələbləri ilə əlaqəli şəkildə gözləndirilməli və
təhlil edilməlidir. Belə təhlil isə qaçılmaz və labüddür.
1
sənayesinin vəziyyəti
al-hazırda bütün kontinentl
lara bitişik akvatoriyaların xeyli hissəsində neft və qaz
hasil edilməkdədir. Respublikamızda isə bu gün neftin və qazın
əksər hissəsi dənizdə hasil edilir.Lakin illərlə ölkəmizdə neft və
qaz hasilatı quru sahələrində aparılmış, respublikanın
neftqazçıxarma sənayesi SSRİ kimi möhtəşəm bir dövlətin
əsrin ortalarına
qədər yanacaq, energetika kompleksinin əsas
bazasını təşkil etmişdir.
Əvvəlki onilliklərd
qil Azərbaycan Respublikasının iqtisadi inkişafının
29
qarantına çevrilmiş, böyük karbohidrogen ehtiyatlarına malik
bu yataqlarda konsorsium və ümümiyətlə respublikamıza
formalı «Əsrin müqaviləsi», daxil olmaqla artıq 12 müqavilə
imzalanmışdır.Bu kontrakda dünyanın 14 ölkəsini təsil edən 20
şirkət iştirak edir. 100-dən çox şirkət isə bununla əlaqədər
olaraq Bakıda öz ofislərini açmışlar. Əsrin
müqaviləsi
bağlandıqdan sonra respublika iqtisadiyyatına 1 milyard
manatdan çox qoyulmuş, bağlanmış müqavilələrə görə 100
milyon ABŞ dolları həmində də bonus ödəniləlri gözlənilir.
Quruda isə hazırki vəziyyətdə əsas fəaliyyət geriliyi aradan
qaldırmağa, sabitliyi təmin etməyə yönəldilmişdir. Azərbaycan
Respublikasının Dövlət Neft Şirkətində quruda
neftqazçıxarmanı keçmiş «Azərneft» İstehsalat
Birliyinin
bazası əsasında yaradılmış, Quruda Neftqazçıxarma İstehsalat
Birliyi (
QNQÇİB) həyata keçirir. 1997-ci ildə quruda 1562530
ton neft, 238 mln.kub.m. qaz hasil edilmiş, dövlətə 1492766
ton neft, 171,8 mln. kub.m. qaz təhvil verilmişdir.(
Müqayisə
üçün qeyd edək ki, quru sahələrində 114 il bundan əvvəl
indikindən daha çox neft hasil edilmişdi). Qeyd olunduğu kimi,
quruda neft hasilatının aşağı düşməsi 1950-ci ildən başlayır və
məhz həmin ildən dənizdə neft hasilatı sürət alır. Son 47 ildə
bir neçə illər istisna olmaqla quruda neft hasilatında cüzi artım
və sabitləşmə halları olmuşdursa, 1986-cı ildən 1998-ci ilə
qədər hasilat kəskin enmə ilə müşayət olunmaqdadır. 1997-ci
ildə neft hasilatı 1986-cı ildə çıxarılan neftin 40%-i. 1997-ci
ildə enmə tempi azalaraq 0,8% təşkil etmişdir.
Sovetlər İttifaqının
süqutundan sonra, müstəqillik əldə
etmiş
d
dövlətlər kimi 90-ci illərdə Azərbaycan Respublikası da
şətin imtahan qarşısında olmuşdur. 70 ildən şox bir müddətdə
ərazisində yerləşən mülkiyyətin əksəriyyətinin 90%-nın
Mərkəz (
Moskva) tərəfindən idarə e ildiyi halda, müstəqilliyi
əldə etdiyi məqamdan, bu mülkiyyəti özü idarə etməli idi.
Bununla yanaşı işin mürəkkəbliyi
bir də onunla izah edilir ki,
Azərbaycan iqtisadiyyatında ağır sənaye sahələri üstün yer
30