Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Könül Nəhmətova
- Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
Könül Nəhmətova 18 kü mənada ədəbiyyat tarixi səciyyəli bir əsər yoxdur. Bu baxım- dan 1221-ci ildən fars alimi Məhəmməd Övfinin «Lübab əl-əl- bab» (Cövhərlərin seçilməsi) əsərindən baĢlayaraq XX əsrin əv- vəllərinə qədər təzkirəçilik ədəbiyyat tarixçiliyi vəzifəsini da- ĢımıĢdır. Təzkirə 1 - ərəbcədə II (təfsilə) vəzndə bir məsdər olub isim kimi də iĢlənərək «gərəkli Ģəxsləri anma, xatırlama, yad etm- ə» mənalarını daĢıyır. Qədimdə rəsmi dairələrdə Ġran ərazisində yazı iĢləriylə məĢğul olanlara «təzkirei» və ya türkcə «təzkirəçi» deyilirdi. XIX əsrdə də təzkirənin «Ģəxsiyyət vəsiqəsi» mənasını daĢıdığını görürük. Mirzə Fətəli Axundovun «SərgüzəĢti Molla Ġbrahim Xəlil Kimyagər» komediyasında «təzkirə» sözü bu mənada iĢlənmiĢdir. Məstəli Ģah deyir: «On bir il bundan irəli Araz qırağına gəlmiĢdim, istəyirdim ki, Naxçıvavn və ġərur mahallarının qabağından keçib Ġrəvana gedəydim. Hər iki mahalın xalqı mənə mane oldular ki, səni qoymanıq bu torpağa keçəsən. Ondan ötrü ki, əlində təzkirən yoxdur. Naməlum, təzkirəsiz adamlara yol vermək, bu tərəfə keçirmək qanun ilə qadağadır». Təzkirə ən geniĢ iĢlənmə yerini müəyyən bir sənətdə Ģöhrət sahibi olmuĢ Ģəxslərin, xüsusilə, Ģairlərin tərcümeyi-halından bəhs edib Ģeirlərindən də örnəklər nəql edən əsərlərdə tapmıĢdır. Türk alimi Əhməd Qabaklıya görə, təzkirə bir ədəbi növ olaraq Ġran ədəbiyyatından gəlməkdədir [100. 6]. Lakin bilindiyi kimi, təzkirənin mənĢəyi təbəqat kitablarına dayanmaqdadır. Ərəblərin nəsəblərinə olan bağlılıqları səbəbindən yaranıb inkiĢaf edən təbəqat kitabları bir çox mövzulara həsr olunurdu [105. 225]. R.Vellek və A.Varrenə görə, bioqrafiya çox qədim bir növdür. Hər Ģeydən əvvəl, xronologiya və məntiq baxımından tarix elminin bir parçasıdır [115. 52]. Bioqrafik səciyyə daĢıdığı üçün təzkirənin mənĢəyini də bəlkə daha qədim dövrlərdən axtarmaq lazımdır. Çünki e.ə.III əsrdə yunan alimi Aristoksenin yazdığı «ġairlərin həyatı» əsəri bir təzkirə nümunəsidir [80]. Əli Sultanlı Yunanıstanda ədəbi və filoloji fəaliyyət 1 Sozün kökü “zikr”dir. Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 19 haqqında geniĢ məlumat verərək yazırdı: «Bizanslı Aristofan ədəbi tədqiqatı ilə bir sırada dil məsələləri ilə də məĢğul olmuĢ və dilin mənĢəyi haqqında «analogiya» fərziyyəsini irəli sürmüĢdür. Ona qarĢı Perqam filoloqu - Kratet «anomaliya» fərziyyəsini yaradaraq sözlərin əmələ gəlməsində heç bir qanunauyğunluq görməmiĢdir. Bu filoloqların bəziləri əsatirləri yığıb təsnif etmiĢlər. «Məhəbbət əsatirləri»ni, «Ġstihalə ilə bitən əsatirlər»i ayrı-ayrı məcmuə Ģəklində toplamıĢlar. Bu deyilənlər göstərir ki, Ġskəndəriyyə və Perqam filoloqları kitabxanalarda əyləĢib, yunan xalqının yaratmıĢ olduğu zəngin ədəbi irsi mühafizə etməklə, onlara təfsir, izahat və biblioqrafiya yaratmaqda, poeziyanın cahanĢümül nümunələrini saf-çürük edib yaymaqda böyük zəhmət çəkmiĢlər. Lakin bu ilk filoloqların əsərləri təsviri səciyyə daĢıyırdı. Bu cəhət onların sırf nəzəri əsərlərində də hiss olunurdu. Onlar Ərəstunun «Poetika»sı kimi ciddi və dərin nəzəri əsər yarada bilməmiĢlər. Öz alimlikləri ilə fəxr edən və dövlətdən külli miqdarda yardım alan bu filoloqlar öz tədqiqatları ilə daim sarayı razı salmaq istəmiĢlər. O biri tərəfdən, filologiya elmi yenicə yaranırdı. Bu yeni elm möhkəm bir ənənəyə malik deyildi. Ġlk beĢiyində sarayla qidalanan filologiya elmi hələ xalqın yaradıcılıq qüdrətini düzgün müəyyənləĢdirə bilmirdi. Ona görə filologiya təzkirəçilik dairəsindən kənara çıxa bilmirdi» [80]. Burada diqqəti çəkən məsələlərdən biri də odur ki, hələ qədim Yunanıstanda təzkirəçiliyin bünövrəsi hakim dairələr tərəfindən qoyulmuĢdu. Azərbaycan təzkirəçiliyinə nəzər saldıqda da bu əsərlərin yuxarı təbəqədən olan Ģəxslər, saraya yaxın olan ədiblər tərəfindən yazıldığını görürük. Məhz buna görə də «ilk beĢiyində sarayla qidalanan filologiya elmi XIX əsrə kimi xalqın malına çevrilə bilməmiĢdir. Yaxın və Orta ġərqdə ilk təzkirə nümunələrini ərəb ədəbiy- yatında görürük. Məhəmməd ibn Səlləm əl Cümahinin (?-865) «TəbəqətüĢ-Ģüəra» (ġairlər tabaqları * ) əsəri Ģairlər haqqında ilk bir budaq üstündə olan gül yarpaqları. Könül Nəhmətova 20 antoloji toplu kimi diqqəti cəlb edir. Ġbn Güteybənin «Kitab əĢ-Ģer vəĢĢüəra» (ġeirlər və Ģairlər kitabı) (?-967), «Kitab əl-əğani» (Nəğmələr kitabı) əsərləri ilk nümunəvi təzkirə örnəkləri sayıla bilər. Əl-Mərzubaninin «MöcəmüĢ-Ģüəra» (ġairlər ensiklopediya- sı) əsərində ilk dəfə olaraq Ģairlərin adları əlifba sırasıyla düzülmüĢ- dür ki, bu da təzkirəyə müəyyən bir elmi nizam vermiĢdir [89. 7]. XIII əsrdən etibarən isə fars ədəbiyyatında təzkirə janrının nümunəsi görünməyə baĢlamıĢdır. Ġran ədəbiyyatında ilk və ən mühüm sayılan təzkirə Məhəmməd Övfinin (1177-1233) «Lübab əl-əlbab» (1221) təzkirəsidir. Bu əsər Ġslamiyyətdən sonra və xüsusilə, Qəznəvilərlə Səlcuqlular dövründə yetiĢən Ġran alimləri və Ģairləri haqqında mühüm məlumatlar verən qaynaqdır [107.18]. Fars dilində Ġran Ģairləri haqqında yazılan ikinci mühüm və məĢhur təzkirə XV əsr alimlərindən olub ƏliĢir Nəvai ilə Hüseyn Bayqara məclislərində yüksək mövqe qazanan Səmərqəndli DövlətĢah (1431-1495) tərəfindən yazılmıĢdır. Müəllifin adı ilə bağlı olaraq «DövlətĢah təzkirəsi» deyə xatırlanan bu əsərin əsl adı «TəzkirətüĢ-Ģüəra»dır. Ciddi və geniĢ bir tədqiqat məhsulu olan DövlətĢah təzkirəsi baĢlanğıcdan öz dövrünə qədər 10 ərəb və 143 Ġran Ģairi haqqında məlumat verən qiymətli əsərdir. Bəzi mənbələrdə ** fars-tacik alimi kimi anılan DövlətĢah ibn Əla əd-Dövlə BəxtiĢah Səmərqəndinin Ģəxsiyyəti və təzkirəsi haqqında görkəmli türk alimi professor Əhməd AtəĢ qiymətli məlumatlar verərək yazır: «O, hicri qəməri 830-840 (1427-1436) - cı illər arasında anadan olmuĢ bir türk bəyzadəsi idi. Uzun müddət Teymurlu Ģahzadələrin xidmətində və saraylarında qaldıqdan sonra, ƏliĢir Nəvaiyə görə, öz istəyi ilə bunlardan ayrılmıĢ və Xorasandakı malikanəsinə çəkilərək guĢəniĢin bir həyat keçirmiĢdir. 50 yaĢının içində ikən Ġran ədəbiyyatının bütün dövrlərini əhatə edən «TəzkirətüĢ-Ģüəra»sını yazmağa baĢlamıĢ və onu hicri qəməri 892 (1487) - ci ildə tamamlamıĢdır. O, bu əsəri ** Абдуллаев И., Хикматуллаев Х. Самаркандские ученые. Ташкент, 1969. Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|