Азярбайъан Республикасы
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
49 kimi qiymətləndirilməsi, işğalçı çar Rusiyası ilə Iranın eyniləşdirilməsi kökündən səhvdir. Əvvəllər nəşr olunmuş kitablardan fərqli olaraq 1994 – cü ildə nəşr olunmuş "Azərbaycan tarixi" kitabında "Gülüstan müqaviləsi Azərbaycanın Rusiya tərəfindən iki yerə bölünməsinin başlanğıcı oldu" (s.577) fikirini yenilik kimi qəbul etmək mümkün olsa da yeni nəşr olunan tarix kitablarında ədalətin bərpa olunduğunu demək hələ ki, mümkün deyil. Qafqazın ruslar tərəfindən işğalı ilə barışmayan Iran bu ərazilərin Rusiyanın əsarətindən qurtarmaq üçün əlveişli şəraitin yetişməsini gözləyir və müharibəyə hazırlaşırdı. Bu işdə bağlanmış müqavilə əsasında Ingiltərə Irana köməklik göstərir, Təbriz və digər şəhərlərdə silah zavodlarının tikilməsinə yardım edirdi. Iranla yanaşı Rusiyanın Qafqazda möhkəmləməsinin Ingiltərə və Türkiyənin də maraqlarına zidd olması bu dövlətləri yaxınlaşdırırdı. 1818 – ci ildə Iran höküməti Türkiyə ilə danışıqlara başladı və Fətəli şah öz nümayəndəsini Sultan sarayına göndərdi. Rusiyanın işğal etdiyi xanlıqların müsəlman əhalisinin yoxsul kütlələri ilə yanaşı ali zümrəsinin əksəriyyəti də rus hərbi müstəmləkəçi rejiminə düşmən münasibət bəsləyirdi ki, bu da Iranın şanslarını artırırdı. Rusiyanın paytaxtı Peterburqda 1825 – ci ilin dekabrında baş vermiş dekabristlər üsyanı adlanan zədagan inqilabının xəbəri Irana 1826 – cı ilin əvvəllərində çatdı. Şah Rusiya ilə müharibə başlaması məqamının yetişdiyni zənn edərək hərbi əməliyyatlara hazırlaşmağa başladı. 1826 – cı ilin iyununda Iranın ali müsəlman ruhaniləri Rusiyaya qarşı "müqəddəs müharibəyə" başlamaq haqqında qərar qəbul etdilər. Iyulun 13 – də Abbas Mirzənin 60 minlik ordusu Cavad xanın oğlu Uğurlu xan, Bakılı Hüseynqulu xan, Qarabağlı Mehdiqulu xan, Şəkili Səlim xanın oğlu Hüseyn xan, Şirvanlı Mustafa xan və başqaları ilə birlikdə Arazı keçərək rus işğalçılarına qarşı müharibəyə başladılar. Əhali Abbas Mirzənin qoşunlarını və onunla gələn xanları özlərinin xilaskarı hesab edərək demək olar ki, bütün ərazilərdə onlara yardım edir, rusların əleyhinə üsyana başlayırdılar. "Ümum müsəlman üsyanının" genişlənməsi çar hökümətini təşvişə salmışdı. Qarabağda bəylərdən ibarət silahlı dəstə ruslarla toqquşaraq, Yermolovun əlaltısı, müsəlman əhalinin dərin nifrətini qazanmış erməni R. Q. Mədatovun malikanəsini yandırdı. Şirvanda yerli əhalinin köməyi ilə Mustafa xan öz hakimiyyətini bərpa etdi. Bundan başqa Mirhəsən xan Talış, Əhməd xan Quba, Hüseyn xan Şəki əyalətində hakimiyyətlərini bərpa edə bildilər. Lakin tezliklə Rusiyanın mərkəzindən kömək alan Yermolov qüvələr nisbətində üstünlüyü ələ aldı. Yenidən xanlıqların əraziləri işğal olunmağa başladı və xanlar Irana qayıtmağa məcbur oldular. Ruslar üsyanları qan içində boğur, ələ keçən üsyançılara qarşı ən amansız tədbirlərə əl atırdılar. Quba əyalətində 1826 – 1827 – ci illərdə həbs 50 edilmiş 57 nəfərdən 3 xan və 7 bəy haqqında ölüm hökmü çıxarıldı, qalanları isə uzun müddətə həbsxanalara salındılar. Müsəlman əyalətlərinin rəisi fon – Krabbe Quba, Şirvan və Bakı əyalətlərinin komendatlarına göndərdiyi 16 dekabr 1826 – cı il tarixli təlimatda həbsə alınan bütün bəyləri filiz mədənlərində ağır işlərə sürgün etməyi, onların yetkinlik yaşına çatmış kişi övladlarını isə Həştərxana hərbi – yetim şöbəsinə göndərməyi qəti surətdə tapşırmışdı. Təlimatda Rusiya hökümətinə düşmən mövqe tutan bütün bəylərin daşınmaz və daşınan əmlakı Rusiya dövlətinin xəzinəsinə verilməsi irəli sürülürdü. Buna uyğun olaraq Əhməd xanla Irana getmiş 342 kişinin, o cümlədən 81 bəy və ağanın, Bakı əyalətindən Hüseynqulu xanla getmiş 40 - dan çox bəyin, Qarabağ əyalətindən getmiş 43 bəy və ağanın bütün kəndlərini müsadirə edilməsi haqqında höküm verildi. Şirvan əyalətindən 1477 həyətdən ibarət 49 kənd, 125 meyvə və üzüm bağı müsadirə edilib çar xəzinəsinə verildi. Onlara məxsus olan 5139 baş iri buynuzlu mal, 24322 baş davar sürsat idarəsinin ixtiyarına verildi. Talış xanlığından Irana keçmiş bəylər 1550 kəndli ailəsini də özləri ilə aparmışdılar. Onlara məxsus 3301 kəndli həyəti də xəzinənin xeyrinə müsadirə olundu. Rus qoşunları Irəvan və Naxçıvan xanlıqlarını işğal edib, 1827 – ci ilin sonlarında Araz çayını keçərək cənub torpaqlarına soxuldular. Bundan sonra hər iki tərəf danışıqlara başladılar. Danışıqların nəticəsində 1828 – ci il fevralın 10 – da Təbrizdən bir qədər cənubda yerləşən Türkmənçay kəndində 16 maddədn ibarət Rusiya – Iran müqaviləsi imzalandı. Türkmənçay müqaviləsi ilə II Rusiya – Iran müharibəsi başa çatdı. Müqaviləyə görə çar Rusiyasının qoşunları Arazdan cənubdakı torpaqlardan çıxarıldı. Gülüstan müqaviləsindəki torpaqlara əlavə olaraq yenicə işğal olunmuş Irəvan və Naxçıvan xanlıqları Rusiyanın tərkibinə qatıldı (III maddə). Bundan başqa Iran Rusiyaya 20 milyon gümüş rubl təzminat verməli idi (II maddə). Təzminat verilənə qədər zəbt edilmiş cənub vilayətləri Rusiyanın himayəsində qalacaqdı. Xəzər dənizində yalnız Rusiya hərbi donanma saxlamaq hüquq təsdiq edildi (VIII maddə). X maddə ticarət konsulluğunun açılmasından, XI maddə qarşılıqlı olaraq müharibə ilə dayandırılmış işlərin bərpasından bəhs edirdi. XII, XIV, XI maddələr iki ölkə arasında əhəlinin hərəkəti və başqa məsələlərə toxunur. XV maddə ermənilərin Irandan cənubi Qafqaza köçürülməsi ilə bağl idi. (52)
Iran qoşunlarının komandanı Abbas Mirzə haqqında sovet tarixşünaslığında olan düşmən, saxta fikirlər şüurlarda hələ də qalsa da son illər nəşr olunmuş bəzi kitablar bu çatışmazlıqları müəyyən qədər aradan qaldırılmasına kömək edir. Fikrimizcə 15 yaşından Iran ordusuna rəhbərlik edərək 12 ildən artıq işğalçı çar qoşunlarına qarşı qəhrəmanlıqla döyüşmüş, cəsur sərkədə Abbas Mirzəni bir şəxsiyyət kimi 13 yaşından Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|