Beynəlxalq iqtisadi hüquq anlayışı Beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmeti
Yüklə 2,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6. 7. Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində iqtisadi mübahisələrin həlli qaydası
konkret mexanizmləri təsbit edən beynəlxalq sazişlərlə müəyyən olunur və hər hansı bir prosesual hərəkətə riayyət edilməsi işə yenidən baxılması üşün əsas ola bilər. Beynəlxalq məhkəmələrin tərkibi beynəlxalq arbitrajlardan fərqli olaraq beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin tərəflərinin iradəsindən dolayısı ilə asılıdır, belə ki, onlar təsis aktlarına əsasən qabaqcadan formalaşdırılır. Əgər beynəlxalq arbitraj beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin dinc həllinin beynəlxalq hüquqi vasitələrinin ən qədim (Qədim Babilistan, Çin, Yunanıstan və Romada tətbiq edilən) insitutlatındandırsa, beynəlxalq məhkəmə baxışı isə beynəlxalq hüququn yeni institutudur və öz başlanğıcını Beynəlxalq Daimi Ədalət Məhkəməsindən götürür. Müasir beynəlxalq arbitraj baxışına maraq XVIII əsrin sonuna, 1974-cü il ABŞ ilə Böyük Britaniya arasında Arbitraj haqqında Müqavilənin bağlanmasına təsadüf edir. Arbitraj ilə bağlı ilk beynəlxalq sazişin tarixi eramızdan əvvəl 3200-3100-cü illərə, Mesopatomiyanın (İki çayarasının) şəhər dövlətləri Laqaş və Umma arasında bağlanan sazişə təsadüf edir. Daimi beynəlxalq təsisat kimi arbitrajın universal beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi isə II Haqa sülh konfransı zamanı medana gəlir. Haqa konvensiyasına görə arbitraja müraciət könüllü xaraqter daşıyır və beynəlxalq müqavilələrin təfsiri və tətbiqi məsələləri ilə, eləcə də “müəyyən növ” mübahisələrlə məhdudlaşırdı (m.38- 39). Konvensiya münsüflər məhkəməsinin daimi Palatasının yaradılmasını nəzərdə rurur. Palatanın üzvləri 6 il müddətinə Konvnsiya iştirakçısı olan dövlətlər tərəfindən yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik olan və beynəlxalq hüquq sahəsində ixtisaslaçşmış mütəxəssis kimi tanınan şəxslərdən təyin olunurdu. Beynəlxalq arbitraj proseduru üzrə məsələlər BMT Beynəlxalq Hüquq Komissiyasının müxtəlif vaxtlarda keçirilən sessiyalarının da müzakirə predmeti olub. 1958-ci ildə Beynəlxalq Hüquq Komissiyası Arbitraj təhqiqatının Nümunəvi Qaydalarını işləyib hazırlamışdır. 6. 7. Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində iqtisadi mübahisələrin həlli qaydası Dünya Ticarət Təşkilatı təsis olunmasından öncə GATT çərçivəsində (m.22-23) beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin həlli mexanizmi nəzərdə tutulurdu. GATT çərçivəsində mübahisələrin tənzimlənməsi - ikitərəfli məsləhətləşmə; - mübahisə tərəflərindən asılı olmayan müstəqil ekspertlərdən ibarət olan işçi qrupu (panels) mərhələlərini nəzərdə tuturdu. Ekspertlər qrupunun vəzifəsini mübahisəyə baxarkən hər iki tərəf üçün məqbul olan həllin axtarılması təşkil edirdi. Buna müvffəq olmadıqda ekspertlər tərəflərin mövqeləri ilə tanış olduqdan sonra, onlar “GATT hüququ” ilə faktlara qiymət verilən məruzə hazırlayırdılar. Bu məsələ sonradan GATT Şurasında müzakirə predmeti olurdu və onun əsasında rəy hazırlanırdı. Müvafiq rəy zərərçəkən dövlətə hüquq pozan dövlətə qarşı əks tədbirlər görmək hüququ verirdi. Mexanizm dövlətləri barışdırmaq məqsədi daşıyırdı. Havana Xartiyasından və Dünya Ticarət Təşkilatı hüququndan fərqli olaraq GATT-da arbitraj üçün əsas verən beynəlxalq iqtisadi mübahisələri tənzim edəcək normalar əks olunmamışdı. GATT-ın mübahisələrin tənzimlənməsi üzrə mexanizmi təkmil sayılmadığından və “uduzan” tərəf həmişə onun əleyhinə çıxdığı üçün Uruqvay raundunda yeni mexanizmin formalaşdırılması zərurəti yaranır. GATT Şurasının GATT-da mübahisələrin tənzimlənməsi üzrə prosedur və qaydaların təkminləşdirilməsi haqqında Qəbul etdiyi Qərar Dünya Ticarət Təşkilatının təsis edilməsi haqqında Mərakeş Sazişinə 2-ci Əlavə kimi Mübahisələrin həlli üzrə prosedur və qaydalar haqqında Razılaşmanın (Understanding on Rule and Prosedures Gaverning Settlement of Disputes) qəbul edilməsinə zəmin yaradır. Mübahisələrin həlli üçün Dünya Ticarət Təşkilatı hüququna uyğun olaraq institutsion əsas kimi Dünya Ticarət Təşkilatının Baş Şurası tərəfindən nəzarət olunan Mübahisələrin həlli üzrə Orqan təsis edilir. Dünya Ticarət Təşkilatının təsis edilməsi haqqında sazişin 4-cü maddəsinə görə Mübahisələrin həlli üzrə Orqan daxili qaydalarını özü müəyyən etməklə yanaşı qərarları konsensus əsasında qəbul edir. Mübahisələrin həlli üzrə Orqan mübahisələrin mexanizmlərinin məcmuundan ibarət sturuktur kimi çıxış edir. Qərarın qəbul edilməsi zamanı tətbiq edilən konsensus xüsusi qrupun və Apellyasiya üzrə Orqanın qərarlarından imtina edilmədikdə (neqativ konsensus yolu ilə) təmin edir. Mübahisələrin tənzim edilməsi sisteminin əsas məqsədini çoxtərəfli beynəlxalq ticarət sisteminin təhlükəsizliyini və effektliyini təmin etmək təşkil edir. Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində mübahisə bir üzv-dövlətin digər üzv-dövlət tərəfindən aparılan ticarət və gömrük siyasətinin həmin dövlətin Dünya Ticarət Təşkilatı haqqında sazişdə əks olunan öhdəliklərə zidd olması qənaitinə gəldikdə yaranır. Tərəflər öz aralarında razılığa gələ bilmədikdə, iddiaçı tərəf Razılaşmaya müvafiq olaraq müstəqil orqana müraciət edə bilər. Iddiaçı tərəfin şikayətinin əsasını üzv- dövlətlərin öhdəliklərini pozması faktı təşkil etməlidir. Mübahisələrin həlli üzrə mexanizm dövlətdaxili qanunvericilik mexanizminə münasibətdə üstünlüyə malikdir. Mübahisələrin həlli üzrə Orqanda üzv-dövlətlərin fiziki şəxsləri arasında və ya fiziki şəxslərlə dövlətlər arasındakı mübahisələrə baxılmır, lakin bu məsələ də istisna edilmir. Belə ki, bir sıra sazişlər xüsusi şəxslər üçün müəyyən hüquq və vəzifələr nəzərdə tutur. Mübahisələrin tənzimlənməsi mexanizmi (iştirakçıların məhdud sayı nəzərdə tutan sazişlər istisna olmaqla) Dünya Ticarət Təşkilatı paketinə daxil olan istənilən sazişdən doğan bütün növ mübahisələrə şamil edilir. Təsadüfü deyil ki, Mübahisələrin tənzimlənməsinin prosedur və qaydaları haqqında Razılaşmanın 2-ci Əlavəsində beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin xüsusi qaydaları ilə bağlı normaları əks etdirən Dünya Ticarət Təşkilatı paketi sazişlərinin (Sanitar və fitosanitar tədbirlərin tətbiq edilməsi haqqında Saziş, Ticarətdə texniki maneələr haqqında Saziş, Antidempinq tədbirləri haqqında Saziş, Xidmətlərlə ticarət haqqında Baş Saziş) və s. siyahısı göstərilmişdir. Tənzimetmə prosedurlarının müxtəlifliyinə baxmayaraq, bütün mübahisələrə Mübahisələrin həlli üzrə Orqanda baxılır. Mübahisələrə baxılması mexanizmi iki mərhələdə Yüklə 2,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|