Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.4. Beynəlxalq istehsal kooperativləşdirilməsi: xüsusiyyətləri və növləri
62
İstehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması ölkələr arasında əmək bölgüsünün elə bir formasıdır ki, milli istehsalların differensiallaşması əsasında dünya üzrə eynicinsli istehsalın təmərküzləşməsi, müstəqil texnoloji proseslərin ayrılması baş verir və bu zaman ayrı-ayrı istehsal sahələrində məhsul istehsalı daxili ehtiyacları aşır. Bu cür bölgü və inkişaf milli iqtisadi sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyətini və eyni zamanda qarşılıqlı asılılığını gücləndirir. Milli iqtisadiyyatların bir-birləri ilə qarşılıqlı təsirə məruz qalmaları əmtəə, xidmət və elmi-texniki biliklər ilə mübadiləni sürətləndirir, onun artımını intensivləşdirir. Beynəlxalq ixtisaslaşma iki əsas istiqamət – istehsal və ərazi istiqamətləri üzrə inkişaf edir. Istehsal istiqaməti öz növbəsində aşağıdakılara bölünür:
sahədaxili ixtisaslaşma;
müxtəlif firma və müəssisələrin ixtisaslaşması. Beynəlxalq ixtisaslaşmanın ərazi aspekti aşağıdakı istiqamətlərdə ixtisaslaşmaları nəzərdə tutur:
ölkə qrupları;
regionlar. Əksər iqtisadçıların fikrincə, istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşmasının üç əsas növü vardır:
1)
hazır məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşma (predmet ixtisaslaşması); 2)
ayrı-ayrı dettalar üzrə ixtisaslaşama (hazır məhsulların komponentlərinin və hissələrinin istehsalı); 3)
texnoloji və ya mərhələ ixtisaslaşması (yəni, ayrı-ayrı texnoloji proseslərin həyata keçirilməsi, məsələn, yığım, qaynaq və s.). Yuxarıda qeyd olunan növlər arasında ölkələr arasında ən geniş yayılmışı hazır məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşmadır. Bu cür ixtisaslaşma zamanı ölkələr öz səylərini məhsulların müəyyən nomenklaturasının istehsalı üzrə cəmləşdirir, nomenklaturanın yerdə qalan hissəsinin istehsalından isə partnyor-ölkələrin xeyrinə imtina edirlər. Bununla belə, aydındır ki, milli iqtisadiyatın heç də bütün sahələri beynəlxalq ixtisaslaşmada eyni dərəcədə iştirak etmirlər. Beynəlxalq ixtisaslaşmanın iştirakçıları bir qayda olaraq dinamik surətdə inkişaf edən və müasir texnologiyalardan istifadə edən
63
müəssisə və firmalar və ya xammal sahəsində (neft, qaz, metal filizləri və s.) məşğul olan şirkətlər olurlar. 3.4. Beynəlxalq istehsal kooperativləşdirilməsi: xüsusiyyətləri və növləri
BƏB-in digər forması istehsalın beynəlxalq kooperativləşdirilməsidir. Onun obyektiv əsası kimi məhsuldar qüvvələrin artan inkişaf səviyyəsi, müstəqil müəssisələr arasında möhkəm və sabit istehsal əlaqələri prosesi çıxış edir. Kooperativləşdirmənin mahiyyətinin aydınlaşdırılması üçün onun ilk növbədə kooperasiyadan olan fərqini göstərmək lazımdır. Qeyd edək ki, bu anlayışlar tamamilə fərqli iqtisadi məzmun kəsb edir. Kooperasiya dedikdə bir müəssisədə, iri firmada və ya korporasiyada çalışan çoxsaylı işçilərin birgə həyata keçirdikləri istehsal prosesi başa düşülür. Bu zaman istehsalın həyata keçirildiyi təşkilati və iqtisadi struktur vahid xarakter kəsb edir, bir və ya bir neçə şəxsin mülkiyyətində olur. Kooperasiyanın əksinə olaraq,
kooperativləşdirmə müəyyən
məhsulun hazırlanmasında iştirak edən və bu zaman özünün təsərrüfat müstəqilliyini saxlayan müxtəlif müəssisələr arasında istehsal əlaqələrinin mövcudluğu deməkdir. Kooperativləşdirmədə iki xarakter cəhəti fərqləndirmək lazımdır: a) bu prosesin inkişafı zamanı müxtəlif ölkələrin müstəqil istehsalçıları ayrı-ayrı məhsul növlərinin yaradılması üzrə müqavilə əsasında birgə fəaliyyət həyata keçirirlər, yəni kooperativləşən müəssisələr razılaşdırılmış məhsul çeşidinin birgə istehsalı üzrə məsuliyyəti bölüşdürürlər; b) kooperativləşdirmə birgə istehsalın iştirakçıları arasında mübadilənin olmasını nəzərdə tutur. Qeyd olunanlar göstərir ki, kooperativləşdirmə BƏB-in iki xarakterik cəhətini özündə əks etdirir və deməli, onun formalarından biridir. Beynəlxalq istehsal kooperativləşdirilməsi üçün aşağıdakı xüsusiyyətlər xarakterikdir: 1.
fərqli olaraq kooperativləşdirmədə istehsal əlaqələri müxtəlif mülkiyyətçilər arasında baş verir. Bu, beynəlxalq istehsal kooperativləşdirilməsinin ən əsas xarakterik xüsusiyyətidir.
64
2.
Beynəlxalq istehsal kooperativləşdirilməsinin vacib xüsusiyyətlərindən biri də onun ilkin müqavilə xarakteri daşımasıdır. Kooperativləşdirmədə maraqlı olan müstəqil subyektlər – müxtəlif ölkələrin firma və müəssisələri – birgə istehsal prosesinin şərtlərini müqavilə əsasında razılaşdırırlar. 3.
Beynəlxalq istehsal kooperativləşdirilməsi kooperasiya ilə yanaşı adi ticarətdən də fərqlənir. Əmtəələrlə, xidmətlərlə, elmi-texniki biliklərlə beynəlxalq ticarət zamanı yalnız dəyər formasının dəyişilməsi baş verir və hər bir partnyor müəyyən istehsal funksiyalarını müstəqil olaraq yerinə yetirir. Kooperativləşdirmə zamanı isə partnyorların münasibətləri özünü bilavasitə istehsal prosesində əks etdirir. Kooperativləşdirmə üçün ticarətə nisbətən daha intensiv əməkdaşlıq xarakterikdir. Tərəflərin fəaliyyəti qarşılıqlı asılı xarakter daşıyır və onlar müəyyən təsərrüfat məqsədinin əldə edilməsinə yönəlmiş birgə fəaliyyəti həyata keçirirlər. 4.
müəssisələr arasında qurulan istehsal əlaqələri uzunmüddətli xarakter kəsb etməsindən ibarətdir. Birdəfəlik olan beynəlxalq ticarətdən fərqli olaraq kooperativləşdirmə münasibətləri uzun dövr üçün nəzərdə tutulur. 5.
Nəhayət, beynəlxalq istehsal kooperativləşdirilməsinin fərqləndirici xüsusiyyəti özünü həmçinin, onun bəzən kompleks xarakter daşımasında göstərir. Yəni, kooperativləşdirmə istehsal prosesi ilə yanaşı, elmi-tədqiqat işlərini, istehsala xidmət edən satış fəaliyyətini də əhatə edir. Beynəlxalq istehsal kooperativləşdirilməsi özünün inkişaf etmiş formalarında müxtəlif əməkdaşlıq sferalarını əhatə edir: 1)
hüquqlarının istifadəsi; b) layihə-konstruktor sənədlərinin, texnoloji proseslərin, məhsulun texniki səviyyəsinin və keyfiyyətinin, tikinti və quraşdırma işlərinin işlənməsi və razılaşdırılması; c) istehsalın idarə edilməsinin, standartlaşdırmanın, unifikasiyanın, sertifikatlaşdırmanın, istehsal proqramlarının bölgüsünün təkmilləşdirilməsi; 2)
Kooperasiya olunmuş məhsulların satışı ilə əlaqədar ticarət-iqtisadi proseslər, yəni, qarşılıqlı əlaqəli məhsulun kooperantlar və bir sıra üçüncü şəxslər arasında reallaşdırılması; 3)
Texnikaya satışdan sonra xidmətin göstərilməsi. Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|