Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kitabın təşkil edilməsində göstərdiyi köməyə görə müəllimim Rəşad Fərhad oğlu
Yüklə 5,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.2. Beynəlxalq əmək bölgüsünün əsas konsepsiyaları
56
bölgüsünün obyektləri kimi müxtəlif əmtəələr və xidmətlər çıxış edirlər. Ölkə daxilində müəssisələr həmçinin texnoloji nailiyyətlərlə, elmi-texniki təcrübə ilə, mütəxəssislər və işçilərlə mübadilə edirlər. Bütün bu sadalanan obyektlər BƏB üçün də xarakterikdir, lakin onların əhatə dairəsi əhəmiyyətli dərəcədə fərqlidir. Yəni, ölkə daxilində mübadilə olunan məhsul və xidmətlərin çeşidi beynəlxalq səviyyədə mübadilədən daha genişdir. Yuxarıda deyilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, BƏB ölkədaxili əmək bölgüsünün davamı deyil. O, ictimai əmək bölgüsünün xüsusi, müstəqil növlərindən biridir. Beləliklə, beynəlxalq əmək bölgüsü müxtəlif ölkələrin müəssisələrinin müəyyən əmtəə və xidmətlərin istehsalı üzrə ixtisaslaşdıqları və sonradan bu əmtəə və xidmətlərlə mübadiləni həyata keçirdikləri, qarşılıqlı surətdə asılı olan istehsalın təşkili sistemi və ya üsuludur. BƏB-in mahiyyəti özünü istehsal prosesinin bölünməsinin və birləşməsinin dialektik vəhdətində göstərir. BƏB-in əsas məzmunu əmək fəaliyyətinin müxtəlif növlərinin ayrılmasından və xüsusiləşməsindən, onların qarşılıqlı fəaliyyətindən və bir-birlərini qarşılıqlı surətdə tamamlamalarından ibarətdir. Yəni, əmək bölgüsü təkcə ayrılma prosesi kimi deyil, həmçinin əməyin birləşdirilməsi üsulu kimi çıxış edir. BƏB-in əsası kimi müxtəlif ölkələr arasında baş verən qarşılıqlı iqtisadi fəaliyyət zamanı ixtisaslaşma və mübadiləyə olan obyektiv ehtiyacı göstərmək olar. Yuxarıda göstərildiyi kimi, BƏB ölkələr arasında ictimai ərazi əmək bölgüsünün ən yüksək inkişaf səviyyəsidir. Bu, ölkələrin müxtəlif məhsullar üzrə iqtisadi mənfəət baxımından sabit surətdə ixtisaslaşmalarında və bu məhsullarla qarşılıqlı mübadilədə təzahür edir. Qeyd etmək lazımdır ki, müəssisələrin beynəlxalq ixtisaslaşması da ölkə daxilində olan formalarda baş verir. Yəni, beynəlxalq qarşılıqlı əlaqəli istehsal sistemində iştirak edən müəssisələr müəyyən konkret məhsullar istehsal edirlər, bu müəssisələrdə konkret peşə nümayəndələri çalışırlar və bu müəssisələr müəyyən ərazilərdə yerləşirlər. BƏB-in formalarına gəldikdə isə, dünya arenasında da istehsal fəaliyyətinin nəticələri ilə mübadilə müəyyən qruplara – istehsal sahələrinə, altsahələrinə və növlərinə daxil olan müəssisələr arasında baş verir. Və mübadilənin hansı qrupa daxil olan müəssisələr arasında baş verməsindən asılı olaraq BƏB-in uyğun formaları – sahədaxili, sahələrarası, növlərarası formaları meydana gəlir. Lakin dünya arenasında regionlararası 57
forma əvəzinə iki ölkə arasında əmək bölgüsünü xarakterizə edən milli təsərrüfat forması əmələ gəlir. BƏB-in sahədaxili forması milli təsərrüfatın hər hansı bir eyni sahəsinə aid olan müxtəlif ölkə müəssisələrinin müəyyən predmet, o cümlədən detal, aqreqat və s. istehsalı və mübadiləsi üzrə (məsələn, müxtəlif növ traktorların və onların hissələrinin istehsalı və mübadiləsi) səylərini təmərgüzləşdirmələri deməkdir. BƏB-in sahələrarası forması əmək bölgüsünün milli təsərrüfatların müxtəlif sahələri (məsələn, maşınqayırma və bitkiçilik) arasında peyda olması demək deyil. Bu zaman söhbət eyni növ istehsalın, yəni sənayenin və ya kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələri arasında əmək bölgüsündən gedir. Yuxarıda qeyd olunan iki formadan fərqli olaraq BƏB-in növlərarası forması istehsalın müxtəlif növləri (məsələn, sənaye və kənd təsərrüfatı) arasında əmək bölgüsü deməkdir. Nəhayət, BƏB-in milli təsərrüfat forması ölkələr arasında əmək fəaliyyətinin bölgüsünün onların milli iqtisadiyyatları miqyasında baş verməsidir. Bu forma ayrı-ayrı ölkələrin ümumi daxili məhsulun xarici bazarda satış üçün nəzərdə tutulmuş müəyyən hissəsinin istehsalı üzrə səylərini cəmləşdirməsini əks etdirir. BƏB prosesində əsas budur ki, bu prosesin hər bir iştirakçısı BƏB-də iştirakdan iqtisadi maraq, mənfəət güdür və son nəticədə onu tapır. Beynəlxalq mübadilə zamanı BƏB-in üstünlüklərinin reallaşdırılması hər bir ölkəyə ən azı aşağıdakıları əldə etməyə imkan verir: 1)
ixrac edilən əmtəə və xidmətlərin beynəlxalq və daxili qiymətləri arasında fərqi; 2)
daha ucuz idxaldan istifadə etməklə milli istehsaldan imtinanın daxili xərclərin qənaətinə gətirib çıxarmasını. Yuxarıda deyilənlərdən çıxış edərək BƏB-in məzmununu açan əsas tezisləri aşağıdakı kimi formalaşdırmaq olar:
olaraq BƏB müxtəlif ölkələrin müəssisələri arasında baş verir;
BƏB iki xarakterik cəhətə - istehsalın ixtisaslaşması və mübadiləyə malikdir;
müəssisələrin ixtisaslaşması üç formada – predmet, peşəkar və ərazi formalarında baş verir;
58
istehsalın ixtisaslaşması formalarından fərqli olaraq BƏB-in müxtəlif formaları (sahədaxili, sahələrarası, növlərarası və milli təsərrüfat) müəyyən qrup müəssisələr arasında mübadiləni əks etdirir.
BƏB nəzəriyyəsi öz nəzəri əsaslarını və inkişafını ilk klassik iqtisadçılar – Adam Smit və David Rikardonun əsərlərində tapıb. İngilis iqtisadçısı A.Smit özünün ―Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında traktat‖ (1776) əsərində azad ticarətin və sahibkarlığın zəruriliyini sübut edirdi. Onun fikrincə, azad ticarətə qoyulan müxtəlif məhdudiyyətlər ayrı-ayrı regionlar və ölkələr arasında əmək bölgüsünün dərinləşməsinə mane olur. Bu maneələrin aradan qaldırılması və beynəlxalq mübadilənin fəaliyyət sahəsinin genişləndirilməsi son nəticədə milli iqtisadiyyatların ixtisaslaşmasına və onların qarşılıqlı asılılıqlarının güclənməsinə, bir sözlə ümumdünya təsərrüfatının bərqərar olmasına gətirib çıxarmalıdır. A.Smit əmək bölgüsü prinsipini beynəlxalq iqtisadi əlaqələrə münasibətdə tətbiq edərək belə bir nəticəyə gəlib ki, mübadiləyə hazır olan hər bir ölkə mütləq üstünlüyə malik olduğu əmtəə üzrə ixtisaslaşdığı halda, bundan digər ölkələr də mənfəət qazanırlar. Beləliklə, A.Smitə görə, əmək bölgüsünün əsasında mütləq üstünlük prinsipinə əsaslanan ixtisaslaşma durur. Lakin mütləq üstünlüyə əsaslanan ixtisaslaşma bu cür üstünlüyə malik olmayan ölkələrə beynəlxalq mübadilədə iştirak etməyə imkan vermir. A.Smitin nəzəriyyəsində mövcud olan bu çatışmazlıq digər ingilis iqtisadçıları – David Rikardo, R.Torrens və Con Stüart Millin əsərlərində aradan qaldırılmağa çalışılıb. Onların, xüsusilə də D.Rikardonun BƏB nəzəriyyəsinin inkişafına göstərdikləri əsas xidmət iqtisad elminin fundamental nəzəriyyələrindən birinin – müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsini işləmələrindən ibarətdir. Müqayisəli üstünlüklər (və ya istehsalın müqayisəli xərcləri) nəzəriyyəsinin əsasında ölkələr arasında istehsal şərtlərində fərqlərin mövcudluğu fikri durur. Prinsipcə istənilən ölkədə istənilən əmtəənin istehsalı prosesini təşkil etmək olar. Məsələn, Azərbaycanda kivi yetişdirmək mümkündür. Lakin çəkilən xərclərin çoxluğu səbəbindən onun dəyəri yüksək olardı. Bu və ya digər əmtəələrin istehsalı üçün çəkilən xərclərin müqayisəsi göstərir ki, bütün əmtəələrin istehsalındansa daha az xərc tələb edən əmtəənin istehsalına diqqəti
Yüklə 5,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|