53
3.1. Beynəlxalq əmək bölgüsünün mahiyyəti və əsas formaları
3.2. Beynəlxalq əmək bölgüsünün əsas konsepsiyaları
3.3. İstehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması: mahiyyəti və formaları
3.4. Beynəlxalq istehsal kooperativləşdirilməsi: xüsusiyyətləri və növləri
3.5. Beynəlxalq əmək bölgüsünün inkişaf amilləri və göstəriciləri
MÖVZU 3
Beynəlxalq əmək bölgüsü
beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
obyektiv əsasıdır
3.1. Beynəlxalq əmək bölgüsünün mahiyyəti və əsas formaları
Beynəlxalq əmək bölgüsü (BƏB) BİM-in mahiyyətini açan əsas kateqoriyadır. Bu
özünü onda göstərir ki, dünyanın istənilən ölkəsi bu və ya digər formada BƏB-ə cəlb
olunub. Müasir dünyada BƏB-də iştirak ölkənin qarşısında duran daxili və xarici vəzifələrin
yerinə yetirilməsinin, ölkələr arasında qarşılıqlı faydalılığa əsaslanan münasibətlərin
qurulmasının vacib vasitəsidir. BƏB-də iştirak ölkələrə daha az xərclə öz ehtiyaclarını
ödəməyə və beləliklə də, əlavə iqtisadi səmərə əldə etməyə imkan verir.
BƏB-in mahiyyətini açmağa keçməmişdən əvvəl ilk olaraq ölkə daxilində əmək
bölgüsünün necə baş verdiyini qısaca olaraq nəzərdən keçirək. Ümumiyyətlə, əmək bölgüsü
tarixən müəyyən olunmuş ictimai əmək sistemidir. O, cəmiyyətin inkişaf prosesində istehsal
fəaliyyətinin differensiallaşması nəticəsində bərqərar olur.
Dünyanın istənilən ölkəsində ayrıca götürülmüş heç bir müəssisə həmin ölkənin
cəmiyyətinə lazım olan bütün məhsulları istehsal etmək iqtidarında deyildir. Hər bir
müəssisə müəyyən növ məhsulların hazırlanması üzrə ixtisaslaşır, yəni müəssisələrin
ixtisaslaşması baş verir. O özünü bir neçə formada –
predmet,
peşəkar və
ərazi
ixtisaslaşmaları formasında göstərir.
Predmet ixtisaslaşması müəssisənin müəyyən növ
məhsulların istehsalı ilə məşğul olması deməkdir; peşəkar ixtisaslaşma isə müəssisədə
əsasən müəyyən peşə mənsubiyyəti olanların (neftçilər, iqtisadçılar, hüquqşünaslar və s.)
çalışdığını göstərir; ərazi ixtisaslaşması müəssisənin konkret ərazidə yerləşdiyini
xarakterizə edir.
54
Təsərrüfat subyektlərinin ixtisaslaşması zəruri və mütləq şəkildə istehsal olunan
məhsulların mübadiləsi ilə müşaiyət olunur. Bu cür qarşılıqlı təsir nəticəsində
müəssisələrarası əmək bölgüsü meydana gəlir. Bu, əmək bölgüsünün universal formasıdır.
Əgər ixtisaslaşmış məhsul və ya xidmətlə mübadilə bir sahəyə aid olan istehsal
subyektləri arasında baş verirsə, onda müəssisələrarası əmək bölgüsü sahədaxili əmək
bölgüsünə (məsələn, maşınqayırma müəssisələri arasında məhsul mübadiləsi) çevrilir. Əgər
mübadilə müxtəlif sahələrə aid olan müəssisələr arasında baş verirsə, onda əmək
bölgüsünün sahələrarası forması (məsələn, sənayenin kömür və energetika sahələri arasında
əlaqə) meydana gəlir. Əgər mübadilə müxtəlif istehsal növlərinə aid olan sahələr arasında
həyata keçirilirsə, onda əmək bölgüsünün növlərarası forması (məsələn, maşınqayırma və
kənd təsərrüfatı arasında olan iqtisadi əlaqələr) peyda olur. Nəhayət, müəyyən regionun
müəssisələrinin istehsal etdikləri məhsulların digər regionda istehsal olunan məhsullarla
mübadiləsi zamanı əmək bölgüsünün regionlararası forması (məsələn, Gəncə iqtisadi
rayonu ilə Xaçmaz iqtisadi rayonu arasında əmtəə mübadiləsi) əmələ gəlir.
Yuxarıda deyilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, əmək bölgüsü məsələsini
öyrənərkən müəssisələrin ixtisaslaşması formasını və müəssisələr arasında əmək
bölgüsünün formalarını dəqiq surətdə fərqləndirmək lazımdır. Istehsal subyektlərinin
ixtisaslaşamsı yuxarıda qeyd edildiyi kimi, özünü üç formada – predmet, peşəkar və ərazi
əmək bölgüsü formasında göstərir. Əmək bölgüsü isə aşağıdakı formaların biri üzrə
meydana gəlir – sahədaxili, sahələrarası, növlərarası və regionlararası. Bu formalardan hər
biri özündə əmək bölgüsünün hər iki xarakterik cəhətlərini – mübadilə və ixtisaslaşmanı
(hər üç formada) əks etdirir.
Beləliklə, ölkə daxilində əmək bölgüsü ayrı-ayrı təsərrüfat subyektlərinin müxtəlif
əmtəə və xidmətlər istehsalında ixtisaslaşmaları və sonradan bu əmtəə və xidmətlərlə
mübadilənin baş verdiyi əməyin təşkili sistemi və ya üsuludur. Yəni, əmək bölgüsü iki əsas
cəhətlə - ixtisaslaşma və mübadilə ilə xarakterizə olunur.
Əmək bölgüsünün formaları ilə yanaşı onun növləri də fərqləndirilir. Adətən əmək
bölgüsünün üç növü – müəssisədaxili, ölkədaxili və ölkələrarası və ya beynəlxalq əmək
bölgüsü fərqləndirilir. Əmək bölgüsünün hansı sferada baş verdiyindən asılı olaraq o, ayrı-
ayrı növlər üzrə differensiallaşır.
BƏB – ictimai əmək bölgüsünün xüsusi növüdür. O, ölkədaxili əmək bölgüsünün
inkişafı əsasında yaranır. Qeyd edək ki, öz strukturlarına görə ölkədaxili əmək bölgüsünün
55
və BƏB-in bir sıra ümumi cəhətləri vardır.
Birincisi, onların hər ikisi ictimai əmək
bölgüsünə aiddir. Çünki, onların hər ikisi cəmiyyət üzvləri arasında baş verir. İkincisi, həm
ölkədaxili əmək bölgüsündə, həm də BƏB-də müəssisələrin ixtisaslaşması müəyyən növ
məhsulların istehsalı və bu məhsullarla mübadilə əsasında baş verir. Üçüncüsü, qeyd olunan
hər iki əmək bölgüsü forması özlüyündə müxtəlif müəssisələrin istehsal kollektivlərinin
eyni zamanda mövcud olan əməyini əks etdirir. Bu müəssisələr istehsal etdikləri məhsulları
mübadilə etməklə öz aralarında iqtisadi əlaqələr qururlar. Beləliklə, həm ölkə daxilində,
həm də dövlətlər arasında əmək bölgüsü xüsusi üsullarla həyata keçirilən birgə əməkdir.
BƏB-i ölkədaxili əmək bölgüsündən fərqləndirən əhəmiyyətli cəhətlər mövcuddur.
Bu fərqli cəhətlər özünü aşağıdakılarda göstərir:
1.
BƏB və ölkədaxili əmək bölgüsü arasında daha çox nəzərə çarpan fərq onların
fəalyyət sferalarının özünəməxsusluğundadır. Əgər ölkədaxili əmək bölgüsü hər
hansı bir milli iqtisadiyyatın strukturunu əks etdirirsə, BƏB iki və ya daha artıq milli
iqtisadiyyatlar arasında münasibətlərin qurulması deməkdir.
2.
Digər fərq BƏB-in və ölkədaxili əmək bölgüsünün ölkələrin milli məcmu ictimai
əməyinin strukturuna təsir istiqamətlərinin spesifikliyindədir. Ölkədaxili əmək
bölgüsünün inkişafı zamanı milli iqtisadiyyatın strukturunun birbaşa dəyişilməsi baş
verir. BƏB zamanı isə dəyişmə birbaşa yox, dolayı yolla, yəni milli iqtisadiyyatın
digər ölkələrin ehtiyaclarına uyğunlaşdırılması yolu ilə baş verir. BƏB-in funksional
təyinatı ondan ibarətdir ki, o, müxtəlif ölkələr arasında möhkəm iqtisadi əlaqələrin
yaranmasına kömək etməklə onların milli məcmu ictimai əməyinin strukturuna daha
faydalı iqtisadi təsir göstərir. Bu təsir BƏB-də iştirakın, ölkəyə öz səylərini istehsalı
üzrə daha yaxşı şərtlərə malik olduğu məhsul buraxılışında cəmləşdirməyə imkan
verməsi ilə müəyyən olunur.
3.
Ölkədaxili əmək bölgüsü və BƏB arasında fərqlilik özünü həmçinin bu iqtisadi
proseslərdə iştirak edən subyektlərin səlahiyyətlərinin həcmində göstərir. Məlumdur
ki, ölkədaxili əmək bölgüsünün subyektləri kimi, ayrı-ayrı müəssisələr, firmalar,
şirkətlər çıxış edirlər. Onlar həmçinin BƏB-in də subyektləridir. Lakin BƏB zamanı
dövlətin rolu əhəmiyyətli dərəcədə artır ki, bu da özünü milli müəssisələrin xarici
iqtisadi fəaliyyətlərinin dəstəklənməsində, bəzən isə məhdudlaşdırılmasında göstərir.
4.
BƏB ölkədaxili əmək bölgüsündən bu proseslərdə fəaliyyət göstərən obyektlərin
əhatə dairəsinin irihəcmliliyi ilə də fərqlənir. Məlumdur ki, ölkədaxili əmək