Bibliyografya: 6 Bibliyografya: 7

BUSTAN²⁴⁸

EL-BUSTAN

Abdullah b. Mîhâîl el-Bustânî'nin (ö. 1930) kaleme aldığı Arapça sözlük.²⁴⁹

BUSTANİ, ABDULLAH B. MÎHÂÎL

(1854-1930) Lübnanlı eğitimci ve sözlük yazarı.

Aslen Kuzey Lübnanlı Mârûnî bir aile­ye mensuptur. Bu aile Araplar arasında muhtelif sahalarda uyanışın öncülüğünü yapmıştır. Kültür seviyesi yüksek olan aile mensupları Özellikle eğitim, basın ve edebiyat alanlarında görev almış, Arap diline büyük hizmetlerde bulunmuş, mo­dern sözlükler ve ansiklopediler yayımlamışlardır.

Abdullah b. Mîhâîl Beyrut'un Dibbiye kasabasında doğdu. Butrus el-Bustânf-nin Beyrut'ta kurmuş olduğu el-Medre-setü'l-vataniyye'de Nâsîf el-Yâzîcîve Yû­suf el-Esîr gibi ünlü kişilerin yanında ye­tişti. Bir süre İskender Ammûn ile Kıb­rıs'ta Cüheynetü'l-ahbâr adlı bir dergi çıkardı. Osmanlı hükümeti bu derginin ülkeye girmesini yasaklayınca dergiyi kapattılar. Daha sonra Beyrut'ta Medre-setü'l-hikme ve el-Medresetü'1-bıtriyer-kiyye'de Arapça öğretmenliği yaptı. Bu­rada etrafında şair, yazar ve ediplerden seçkin bir grup topladı. el-Mecmau'l-İlmiyyü'l-Arabî bi-Dımaşk üyeliği ile el-Mecmau'l-ilmiyyü'l-Lübnânî geçici baş­kanlığında bulunan Abdullah el-Bustânî Beyrut'ta öldü.

Eserleri:

1- el-Bustân. Abdullah el-Bus­tânî, kendisini şöhrete kavuşturan bu Arapça sözlüğün mukaddimesini yaza-madan öldüğü için eserin kaynakları hakkında kesin bilgi yoktur. Ancak ki­tabı tanıtan Hüseyin Nassâr. müellifin Butrus el-Bustânfnin Muhîtü'l-Muhîfı-ni esas aldığı için eî-Bustân'ın gerek tertip gerekse muhteva bakımından on­dan pek farkı olmadığını ifade etmek­tedir²⁵⁰. XIX. yüzyılın ikinci yarısından günümüze kadar yazılan birçok sözlükte olduğu gibi Abdullah el-Bustânî de Zemahşe-rrnin Esâsü'l-beJdga'sındaki usule uya­rak el-Bustân'da kelimeleri "hemze"-den "yâ"ya kadar köklerinin birinci, ikin­ci, üçüncü harflerine göre sıralamış, tü­revleri de bu köklerin altında toplamış­tır. Her maddeyi kendi arasında fiil, isim ve sıfat şeklinde düzenlemiş, sırasıyla önce mücerred fiilin mazi, muzâri ve masdarlannı, sonra mezîd fiillerin, daha sonra da aynı kökten türeyen isimlerle sıfatların yine mücerredden mezîde doğ­ru gitmek suretiyle mâna ve kullanışla­rını vermiştir. el-Bustân teknik terim­leri ve şekil değişikliğine uğramadan Arapça'ya giren kelimelerle (dahîl) son­radan türetilen kelimeleri de (müvelled) ihtiva etmektedir. Eserde lakap haline gelmiş bazı özel isimlere de yer verilmek­tedir. Anistas el-Kermilî el-Bustân'\n müellifini, eserinde yanlış nakillerde bu­lunduğunu, yanlış mânalar verdiğini, ek­sik ve anlaşılmaz tarifler yaptığını, keli­meleri yanlış kullandığını ve vezinleri yanlış olarak tesbit ettiğini ileri sürerek sert bir dille tenkit etmiştir²⁵¹. Bustânînin talebesi olan Hûrî Butrus el-Bustânî esere, hocasının düşündüğü şekilde, diller ve Arapça'nın özellikleriyle Arapça sözlükler hakkında elli yedi sayfalık bir mukaddime yazmış­tır. Büyük boy 2784 sayfadan ibaret olan el-Bustân'\n I. cildi müellif hayatta iken (1927), II. cildi onun ölümünden sonra Beyrut'ta (1930) yayımlanmıştır.

2- Fâki-hetü'l-Bustân. el-Bustân'm müellif ta­rafından yapılan muhtasarıdır.²⁵²

3- Hitâb ü't-tânhıl-âm. Şâkir Avn'in yardımıyla Fransızca'dan Arapça'­ya tercüme ettiği umumi tarihe dair bir eserdir.²⁵³

4- Kitâbü'n-Nühv. Cermânûs Ferhâd'ın sarf ve nahve dair Bahşül-metâlib adlı eserinin II. cildinin birtakım ilâvelerle neşridir²⁵⁴, Abdullah el-Bustânî ayrıca Batalyev-sî'nin eî-İktidâb fî şerhi Edebi'î-küt-tâb'mı neşretmiş²⁵⁵, Fransız tiyatrosundan etkilenerek beşi manzum olmak üzere dokuz tiyatro eseri yazmış­tır. La Fontaine'in masallarını manzum olarak Arapça'ya çevirmesi, ayrıca Ante-re b. Şeddâd'ın muallaka*sını taştir etmesi onun şiir sanatındaki kudretini gös­termektedir. Bustânî ile Anistas el-Ker-milî arasında basında birtakım edebî mü­nazaralar da olmuş, Kermilî Abdülkâdir el-Mağribî ile olan münazaralarını da katarak bunları Münazara luğaviyye edebiyye beyne cAbdilîâh el-Bustânî ve "Abdilkâdii el-Mağribî adıyla kitap halinde yayımlamıştır.²⁵⁶

Bibliyografya:

Abdullah el-Bustânî. el-Bustân, Beyrut 1927, I, 5-6; Serkîs. Mu'cem, I, 560-561, 570; Yûsuf Esad Dağır, Mesâdirü'd-dirâsâti'l-edebiyye, Bey­rut 1956, II, 193-195; Kehhâle, MuKcemü'l-mü'eiliftn, VI, 148-149; M. el-Bustânî, es-Sel-sebü, Cünye 1968, s. 154-158; Hüseyin Nassâr, el-Mu'cemü'l-'Arabtneş'etühû oe tetavuüruh.. Kahire 1968, II, 726-727; G. Avvâd, Mu'cemü'l-mü'etliftne'l-'lrâktyyîn, Bağdad 1969, I, 154; Ziriklî, el-A'lâm (Fethullah), IV, 141; Arif en-Nekedî. "el-Bustân", MMİADm., XI (1931), s. 183-187; el-Eb Anistas Man el-Kermilî, "el-Bustân fi'1-mîzân", a.e., s. 226-236; J. Abdel-Nour, "al-Bustânî, cAbd Allah al-Bustâni.", El2

SuppMFr.), s. 159.

BUSTÂNİ, BUTRUS B. BÛLUS

(ö. 1883) Lübnanlı eğitimci, dü âlimi ve ansiklopedi yazan.

1819'da Beyrut'un Dibbiye kasabasın­da doğdu. Mârûnî bir aileye mensuptur. İlk tahsilini köyünde yaptı. Orta ve yük­sek öğrenimini Aynivereka'da tamamla­dı, Yüksek öğrenimi sırasında Arap ede­biyatı yanında Süryânîce, Latince, İtal­yanca okudu; felsefe ve ilahiyatla ilgi­lendi. İngilizce'yi ise kendi gayretiyle öğ­rendi. Mezun olduğu yüksek okula öğ­retmen tayin edildi. Daha sonra Beyrut'a gitti. Kavalalı Mehmed Ali Paşa'nın oğlu İbrahim Paşa'yı Suriye'den çıkarmak için Beyrut ve yöresini işgal eden İngilizler'in yanında tercüman olarak çalıştı. Bu gö­rev onun hayatında bir dönüm noktası teşkil etti. Çünkü bu sırada İngilizler va­sıtasıyla tanıştığı Amerikan misyoner-leriyîe dost oldu ve sonunda Protestan mezhebine girdi. Amerikalı misyonerler­le çalışan Dr. Cornelius Van Dyck'ın Bey­rut yakınlarında Abeyh'te açtığı okulda (1846) iki yıl öğretmenlik yaptı. 1848'de Beyrut'a dönerek 1862'ye kadar Ameri­kan konsolosluğunda tercüman olarak çalıştı. Bir taraftan da Dr. Ely Smith'in başlattığı Kitâb-ı Mukaddesin Arapça'ya tercümesiyle meşgul oldu. Bu maksatla Yunanca ve İbrânîce'yi öğrendi. 1863'te Beyrut'ta Medresetü'l-vataniyye adıyla bir yüksek okul kurdu. Onun verimli eseri sayılan bu okulda başta kendisi ve oğ­lu Selîm el-Bustânî olmak üzere tanın­mış öğretmenler ders verdi.

Bu faaliyetleri yanında oğlu Selîm'in yardımıyla ilk gayri resmî Arapça gaze­te olan Nefîru Sâriye (1860) ile eî-Ci-nân (1870) dergisini, ayrıca el-Cenne (1870) ve el-Cüneyne (1871) adlı gaze­teleri çıkardı. Bunlarda ülkenin çeşitli sosyal, kültürel ve eğitim konulan ile il­gili makaleler yazdı. Halkı ve aydınları birliğe, beraberliğe, hoşgörü sahibi ol­maya, eğitim ve öğretime ve ilmî konu­lara Önem vermeye çağırdı.

Yurt içinde ve yurt dışında birçok ilmî kuruluşun ve hayır müessesesinin üye­si olan Butrus el-Bustânî, ülkenin millî, kültürel ve ahlâkî problemlerini isabetli bir şekilde değerlendiren eğitimci bir yazardır. Bu sebeple "el-muallim" laka­bı ile tanınmıştır. Butrus el-Bustânî bir kalp krizi sonucu 1 Mayıs 1883'te Bey­rut'ta öldü.

Eserleri:

1- Dâ'iretü'l-ma'ârif. Arap­ça'da modern usullerle kaleme alınan ilk ansiklopedidir. Sekiz sayfalık mukaddi­mesinde ansiklopedinin mahiyeti, muh­tevası, kaynakları ve kullanılış tarzı hak­kında bilgi vermektedir. Eseri hazırlar­ken Hidiv İsmail Paşa'nın kendisine he­diye ettiği nâdir eserler ihtiva eden ge­niş kütüphane başta olmak üzere Ba­tı dillerindeki yeni ansiklopedilerden, eski ve yeni Arapça ve Batı dillerindeki eserlerden, ilmine güvendiği muhtelif şahıslardan faydalanmıştır. 1876'da ya­yımına başlanan eserin İlk cildini o sıra­da tahta çıkmış bulunan V. Murad'a it­haf etmiş, ilk altı cildini oğlu Selîm el-Bustânfnin yardımıyla çıkarmış (1876-1882), VII. cildi tamamlayamadan ölmüş­tür. Eserin Vll ve VIII. ciltlerini oğlu ta­mamlayarak yayımlamış (1883-1884), IX, X ve XI. ciltleri ise akrabalarından olan Emîn el-Bustânî ile Osmanlı Devleti Ayan Meclisi üyesi, ziraat ve ticaret nâzın Sü­leyman el-Bustânî yayımlamışlardır (1887-1900). Eser bu şekilde ancak "Osmaniye" maddesine kadar gelebilmiştir. Zama­nına göre önemli bir ansiklopedi olan Dâ^iretü'l-ma'ârifte genel kültür ve Arap-İslâm kültürü dışındaki maddele­rin çoğunun Amerikalı misyonerler ta­rafından yazıldığı anlaşılmaktadır. Arap-İslâm kültürü ve medeniyetini ilgilendi­ren maddeler ise çeşitli kitaplardan özet­lenerek alınmıştır. Büyük bir gayretin neticesi olan bu eserin bugün artık faz­la bir değeri kalmamıştır.²⁵⁷ Ayrıca eserin İslâmî konularda güvenilir bir kaynak olmadığı anlaşılmak­tadır.²⁵⁸

2- Mu-hîtü'l-Muhit. Fîrûzâbâdfnin el-Kömû-sü'1-muhît adlı sözlüğünü esas alarak yeni bazı terimler ilâvesiyle hazırladığı Arapça'daki bu ilk modern sözlük iki cilt halinde yayımlanmıştır.²⁵⁹

3- Kutru'I-Muhit²⁶⁰. Muhîtü'l-Muhitin muhtasarıdır. Baş­ta Brockelmann olmak üzere²⁶¹ bazı kaynaklar söz­lüğün adını "deniz damlası" anlamında Katrü'l-muhit şeklinde yazıyorlarsa da müellifin mukaddimede belirttiği gibi doğrusu Kutrü'I-Muhît'tir.

4- ef-Hey'e-tü'l-içtimâ ciyye ve'l - mukabele bey-ne'l- cavâ 'ietil' cArabiyye ve'i-İfrenciy-ye²⁶². Araplar'la Batı toplu­munun sosyal ve kültürel açıdan muka­yese ve kritiğini konu alan bir eserdir.

5- Sîretü Escad eş-Şidyâk²⁶³. Ahmed Fâris eş-Şidyâk'in kardeşi olan Es'ad eş-Şidyâk'ın Mârûnî mezhebinden Protestan mezhebine geçişi dolayısıyla Mârûnîler'in kendisine yaptığı işkence­leri, çeşitli hıristiyan mezhepleri arasın­daki mezhep taassubunun sebep ve ne­ticelerini ele alan önemli bir eserdir.

6- Mişbâhu't-tâlib iî Bahşi'l-metâlib²⁶⁴. Cermânûs Ferhâd'ın (o. 1732) gramere dair Bahşü'l-metâîib adlı ese­rinin şerhi olup bunun kullanılışına dair bir de Miftâhu'l-Mişbâh'\ vardır²⁶⁵. Bu son çalışmanın baş tara­fından bir bölümü Türkçe'ye tercüme edilmiştir.²⁶⁶

Bunlardan başka Butrus el-Bustânf-nin kendi çıkardığı gazete ve dergilerde neşredilen makaleleri, bazı tercümeleri ve muhtelif konferansları kitap halinde yayımlanmıştır.²⁶⁷

Brockelmann er-Resâ üffîl- caşriyye, Cevâhirü'1-edeb ve Üdebâ''ü'î-^Arab adlı kitapları yanlış olarak Butrus el-Bus-tânfye nisbet etmektedir.²⁶⁸ İlk iki eser yine Butrus el-Bustâ-nî diye tanınan Butrus b. Yûsuf el-Bus-tânfye²⁶⁹, üçüncü eser But­rus b. Süleyman el-Bustânfye²⁷⁰ aittir.

Yûsuf K. Hürî, Butrus el-Bustânî'nin hayatı, eserleri ve el-Cinân dergisiyle ilgili olarak Beyrut Amerikan Üniversi-tesi'nde bir doktora tezi yapmış (1976) ve bu çalışma çerçevesinde adı geçen derginin indeksini hazırlamıştır.

Bibliyografya:

Bustânî. DM, 1, 1-8; VII, 589-608; Yûsuf Nû1-mân Ma'lûf, Hizânetü'l-eyyâm fî terâcimi'l-'izâm, New York 1899, s. 152-153; C. Zeydan, Meşûhtrü'ş-şark, Kahire 1902, II, 24-31; a.mlf.. Adâb, II, 632-633; Şâkir el-Hûrî. Mecma'ul-meserrât, Beyrut 1908, s. 114-115; Philip Dî Tarrâzî, Târîhu'ş-şahâfeti'l-'Arabiyye, Beyrut 1913, 1, 89-92; Serk'îs. Muccem, I, 557-559; Fuâd el-Bustânî, el-Mu'allim Butrus el-Bustâ-nî, Beyrut 1929; Brockelmann, GAL, II, 495; SuppL, II, 767-768; a.mlf., "Bustânî", İA, II, 824; Hediyyetul-'ârlfîn, I, 233; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'ellifîn, IV, 48-49; a.mlf., el-Müstedrek, Bey­rut 1406/1985, s. 151; Ömer Ferruh, el-Min-hac fi'i-edebi'i-''Arabi ve târihî, Beyrut 1959, İli, 300-301; Ronart, CEAC, s. 105-106; Mîhâîl Savaya, el-Mu'allım Butrus el-Bustânî, Beyrut 1963; M. el-Bustânî, es-Selsebîl, Cünye 1968, s. 142-148; Hüseyin Nassâr, el-Mu'cemü'l-cArabî rteş'etühû ve tetauuüruh, Kahire 1968, II, 711-716; Enîs el-Makdisî, el-Fünûnü'i-ede-biyye ue a'lâmûhâ, Beyrut 1980, s. 183-222; Sixteenth Research Repon 1975-1980²⁷¹, Beirut 1980, s. 73; Ma'a'i-Mektebe, s. 18; Zirikiî, el-A'lâm (Fet-hullah), II, 58-59; A. Hourani, Arabİc Thought in the Liberal age: 1798-1939, Cambridge 1984, s. 99-102; Hannâ el-Fâhûrî, el-Mücez fi'l-ede-bi'l-'Arabî ue târîhih, Beyrut 1985, IV, 113-133; Enver el-Cündî, Tarih Boyunca Emperyalizmin Saldırılarına Karşı İslâm²⁷², İstanbul 1985, s. 267; John W. Jandora, "But­rus al-Bustânî, Arab Consciousness and Ara-bic Revival", MW, LXX!V/2 (1984), s. 71-84; a.mlf.. "al-Bustânî's Dâ'irât al-Ma'ârif", ae., LXXVI/2 (1986), s. 86-92; A. Hourani, "Bus-tânî's Encyclopaedla", Journal of Islamic Stu-dles, I (1990), s. 111-119; TA, VIII, 477; J. Ab-del-Nour, "al-Bustânl, Butrus b. BÜlus al-Bus-tâni", El2 SuppL (Fr\ s. 159-160.