Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

70 
 
hücumuna  məruz  qaldıqda  Cefferson  səmərəli  müqavimət  göstərməyi  təşkil  edə 
bilmədi  və  özü  əsir  düşməkdən  böyük  çətinliklə  qaça  bildi.  Fövqəladə  şəraitdə 
onun davranışı tənqidə layiq idi, baxmayaraq ki, qanunverici orqan ona yekdilliklə 
etimad göstərmişdi. Yenidən qubernator işləməkdən o, imtina etdi və özəl vətəndaş 
kimi Montiçelloda yaşamaq üçün istirahətə yollandı. 
Bu  qərarın  qəbul  olunması  üçün  digər  böyük  bir  səbəb  də  var  idi.  O, 
arvadının  səhhətinə  görə  həyəcan  keçirirdi.  Marta  Ueyms  Skelton  ona  beş  uşaq 
doğmuşdu,  onlardan  yalnız  ikisi  sağ  qalmışdı.  1781-ci  ildə  altıncı  uşağını 
doğandan sonra sağala bilmədi və vəfat etdi. Ceffersonun hüznü ölçüyə sığmırdı. 
Lakin  arvadı  ilə  münasibətlər  barədə  onunla  məktublaşmalarda  detallar  öz  əksini 
tapmır.  Onların  nikahı  qeyri-adi  bir  xoşbəxt  ittifaq  idi,  lakin  göründüyü  kimi, 
Cefferson  bunu  qoruyub  saxlaya  bilməmişdi,  dağıtmışdı.  Çünki  o,  bütünlüklə 
götürüldükdə, tənha adam idi. 
Qubernatorluqdan istirahətə getdikdən sonra Cefferson “Virciniya qeydləri” 
adlı  yeganə  əsərinin  əsas  hissəsini  yazdı.  Kitabda  onun  üzərinə  düşən 
bədbəxtliklərlə  əlaqədar  yaranan  emosiyalarını  cilovlaya  bilməsi  aydın  görünür. 
“Qeydlər”də  quldarlıq  məsələsinə  toxunulur,  onun  həm  ağlara,  həm  də  qaralara 
təsiri  göstərilir.  Ardıcıl  olaraq  quldarlığa  qarşı  olmasına  baxmayaraq, 
abolyutsionizmin  (quldarlığı  qadağan  etmək  uğrundakı  hərəkat)  bir  mühüm 
maneəsini  təsvir  edir.  O  vaxtlar  belə  bir  inam  var  idi  ki,  ciddi  irqi  fərqlərə  görə 
qaralar və ağlar birlikdə dinc və harmoniyada yaşaya bilməzlər. O, təsdiq edirdi ki, 
fiziki gözəllikdə qaralar aşağıda dayanırlar, onlar irəlini görməkdən məhrumdurlar, 
yaddaşda  onlar  ağ  irqlə  bərabər  olsalar  da,  idrak  və  təxəyyüldə  ağlardan 
aşağıdırlar.  O,  hətta  qulların  oğurluğa  meylli  olması  barədəki  ittihamları  da  bir 
nümunə kimi misal gətirirdi. “Bizim təəssüfümüzə rəğmən deyilə bilər ki, bir əsr 
yarımdır  ki,  biz  qara  və  qırmızı  dərili  adamları  gözlərimiz  qarşısında  görürük, 
onlara heç vaxt bizim tərəfimizdən təbii tarixin subyektləri kimi baxılmamışdır”. 
O, Virciniya qanunvericilik orqanında Qədim Roma pretsedentinin arxasınca 
gedib, fövqəladə vəziyyət vaxtı müvəqqəti diktatura qurmaq barədə iki dəfə təkrar 
edilən  təklifi  tənqid  edirdi:  “Belə  fikrin  özü  xalqa  qarşı  xəyanətdir,  ümumilikdə 
bəşəriyyətə  qarşı  xəyanətdir.  Bu  onların  boynunu  aşağı  əyən  zəncirin  əbədi 
müddətə  bağlanması  olmaqla,  onların  istismarçısına  fayda  verir,  bununla 
axırıncılar  bütün  kainata  respublika  hökumətinin  kəmağıl  olduğu  barədə  təbil 
çalacaqlar,  təzyiq  göstərən  təhlükə  yarandığı  vaxtlarda  isə  bu,  onları  zərbədən 
qoruyacaqdır”. 
1782-ci ilin dekabrında o, ictimai xidmətə qayıtdı və bir neçə ay Kontinental 
Konqressdə Virciniya nümayəndə heyətinin üzvü oldu. Bu dövr ərzində Virciniya 
Ohayo  çayının  şimali-qərbindəki  zonanı  milli  hökumətə  verdi,  müstəmləkə 
dövründə buna kralın qrantına görə iddia edilmişdi. Cefferson belə bir prinsipi irəli 
sürdü  ki,  torpaqlar  əvvəlki  kimi  müstəmləkə  ərazisi  olmayacaqdır.  13  ştat  elə 
zonalara  bölünəcəkdir  ki,  nəzərdə  tutulan  əhaliyə  və  təşkilatlanmaya  malik  olsun 
və  13  əvvəlki  koloniyaya  bərabər  kimi  Birliyə  daxil  olsun.  O,  həmçinin  bunu  da 
əlavə  edirdi  ki,  1800-cü  ildən  sonra  bu  ərazidə  və  Birləşmiş  Ştatların  gələcəkdə 
malik olacağı hansısa digərlərində quldarlıq qadağan olunacaqdır. Bu maddə bircə 

---

71 
 
səslə keçmədi. Buna bənzər qərar Şimali-Qərb Ordinansına əlavə olundu, lakin bu 
şərt yalnız həmin ərazidə tətbiq olunacaqdı. Əgər Ceffersonun orijinal təklifi qəbul 
olunsaydı,  onda  quldarlıq  Luiziana  Satınalınmasının  bütün  zonasında 
qanundankənar olacaqdı. O, özü sonralar bunu belə izah edirdi: “Beləliklə, biz bir 
nəfərin  sözündən  asılı  olacaq  milyonlarla  doğulmamışların  taleyini  görürdük  və 
Göylər həmin qorxulu vaxt dinməz qalmışdı”. 
1784-cü ildə Cefferson Bencamin Franklinə və Con Adamsa qoşulmaq üçün 
Fransaya yollandı. Onlar birlikdə Avropa dövlətləri ilə müqavilələr bağlamaq üçün 
danışıqlar aparırdılar. Bir neçə aydan sonra o, Birləşmiş Ştatların fransız hökuməti 
yanında elçisi kimi Franklini əvəz etdi. Onun üstünə düşən diplomatik vəzifələr elə 
ağır deyildi və Paris ona intellektual və incəsənət xadimləri cəmiyyətini təklif etdi, 
axı o, hələ Uilyam və Mariya kollecinin tələbəsi olarkən bu sahələrdə öz istedadını 
nümayiş etdirmişdi. Burada o, teatra və operaya qulaq asmağa gedirdi, muzeylərdə 
olurdu.  Burada  o,  özünün  kitaba  olan  ehtirasını  söndürə  bilirdi.  O,  Fransa  və 
fransızları sevirdi, lakin onlara qarşı olan tənqidi münasibətini də gizlətmirdi. O, öz 
qızlarını xarici ölkədə ərə vermək istəmirdi və onları 17 yaşı keçdikdən sonra geri, 
Virciniyaya qaytardı. 
İstiqlaliyyət Deklarasiyasının və Virciniya Dini Azadlıq Qanununun müəllifi 
kimi o, markiz de Lafayet kimi mülayim liderlərə xeyli təsir göstərmişdi və Fransız 
inqilabının  erkən  səhnələrində  onların  cəhdlərinin  gələcəyinə  nikbinliklə  baxırdı. 
Bu onun həyatının ən böyük intellektual səhvi idi. İnqilabı Fransa, demək olar ki, 
Birləşmiş  Ştatların  İstiqlaliyyət  müharibəsinin  uğuru  üçün  heç  nə  ilə  kömək  edə 
bilmədi.  O,  gərək  arzu  ediləni  gerçəklik  kimi  (“wishful  thinking”  məşhur  ifadəsi 
qaydasında)  qələmə  verməyəydi.  Cefferson  yalnız  inqilabın  açılış  səhnəsini 
müşahidə etmişdi, çünki 1789-cu ilin sonunda Birləşmiş Ştatlara dönmüşdü. 
1787-ci  ildə  Filadelfiyada  layihəsi  hazırlanmış  Konstitusiya  Konfederasiya 
qanunlarını  əvəz  etdi.  Bu  Konstitusiya  sonrakı  ili  ratifikasiya  edildi.  Cefferson 
sənədin  çox  hissəsini  bəyənmişdi,  lakin  insan  haqları  maddələrinin  öz  əksini 
tapmamasına  tənqidi  surətdə  yanaşırdı.  O,  həmçinin  ümumi  təhsil  və  tam  din 
azadlığı planının həyata keçməsi üçün Konstitusiyanın təftiş edilməsi təklifini irəli 
sürdü. O, inanırdı ki, ictimai ləyaqət o vaxt yaxşı vəziyyətdə olacaqdır ki, xalq və 
onun  liderləri  arasında  uçurum  olmasın.  O,  güman  edirdi  ki,  “idarə  edənlər 
pozulacaq  və  öz  səlahiyyətlərindən  sui-istifadə  edəcəklər,  xalq  isə  yalnız  pul 
qazanmağı  düşündüyünə  görə  özünü  unudacaq  və  öz  haqlarına  hörmət  borcunu 
səmərəli etmək üçün heç vaxt birləşmək barədə düşünməyəcəkdir”. 
Ceffersonun  belə  düşüncəsi  respublika  hökumətinin  xalqın  sadəlövh  və 
nəhayətsiz  inamına  əsaslanması  variantından  irəli  gəlirdi.  Respublika  hökuməti 
yalnız  aşağıdakı  müəyyən  şəraitlərdə  uğurlu  fəaliyyət  göstərəcəkdir:  mülkiyyətin 
geniş şəkildə bölünməsi və ya vicdanla qazancdan asılı olan həmin təmin olunmuş 
insanların  mövcudluğuna  nail  olunması;  ictimai  ləyaqətin  aşağı  düşməsini 
kompensasiya  etməyi  nəzərdə  tutan  qanunların  və  institutların  olması.  Virciniya 
üçün təklif edilən təhsil sistemi də Ceffersonun respublika idarəçiliyi ilə bağlı olan 
inamının bir hissəsi idi. 

---