IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
859
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
“gələjəm”, “gedifdi” kimi dialektizmlərdən istifadə etmirdi. Sadəcə, bəzi sözlərin semantikasında
dialektizmlərin təsiri nəticəsində təhriflərə yol verilir, ədəbi dil normaları gözlənilmir. “Qumluq”,
“susuz”, “düzənlik”, “səhra”, “biyaban” mənası daşıyan çöl sözü (müq. et: Ağcaqum çölü, çölpişiyi,
çöldonuzu, çölbuğdası və s.) “bayır”, “dışarı”, “eşik” mənasında işlədilməyə başlanmışdır:
“Xəstəxananın çölündə çoxlu adam yığışmışdı”, “BDU-nun çölündə metro çıxışı inşa edilir (– ?!),
mahnıda: “Çölüm sakit, içim yanır” və s. Üzərində sözü rus dilindəki над önqoşması ilə 100 % üst-
üstə
düşür:
Самолётлетитнадморем“Təyyarə
dənizin
üzərində
uçur”,
надгородомсобралосьмноготуч “Şəhərin
üzərində çoxlu bulud yığılıb” və s. Nədənsə, bu söz
üstündə sözünün yerində işlədilməyə başlanmışdır: “Cinayətkarın
üzərində silah aşkar edilmişdir”,
“Masanın üzərində cürbəcür yeməklər qoyulmuşdu” və s.
Sintaktik normada aktual məsələlərdən biri də cümlədə söz sırasıdır. Söz sırasının dəyişməsi
cümlədə ifadə olunan fikri təhrif etmiş olur. Məs: “Milli raketdən müdafiə sistemi”. Düzgün variant
belə olmalı idi : “Raketdən milli müdafiə sistemi”. Dilimizin qrammatik qaydalarına görə qeyri-
müəyyən say olan yerdə isim cəm şəkilçisi qəbul etmir. “Bir çox nümayəndələr Bakıya ilk dəfə
gəlmişdi.” (“Bir çox nümayəndə...”) kimi cümlələr
Reklam mətnlərini nəzərdən keçirdikdə,
əsasən , qrammatik baxımdan normanın pozulması və mənanın müxtəlif cür anlaşılmasına şərait
yaradan inversiya və kalka üsulu ilə tərcümə olunmuş mətnlərin qüsurlu və səhv tərcüməsi diqqəti cəlb
edir. Məsələn: Jacobs monarch – yakobs monarx – zövqətir qüvvəsi; Вкус-1. Zövq 2. ləzzət, dad;
Elseve - “İnqilabi inqrediyent olan süd turşusu saçın 10-cu layına nüfuz edir; Snikers – dayanma,
snikerslə!; Losk - “Ləkələr
məni artıq dayandırmayacaq”. (İnversiya)
Televiziya kütləvi informasiya vasitələrinin elə bir növüdür ki, onunla vasitəsilə müxtəlif sosial
tərkibli auditoriyaya, tamaşaçıların şüuruna, davranışına daha effektli təsir etmək mümkündür.
Televiziya və radio birbaşa xalqın dilinin, mədəniyyətinin və mənəviyyatının zənginləşməsinə xidmət
edir.
Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, teleradio məkanında aparıcının tələffüzündə çoxlu
nöqsanlara yol verilir. Kamera və mikrafon qarşısında danışan diktorlar böyük bir məsuliyyət daşıyır.
Verilişlərin gedişi zamanı diktorların mətnlə əvvəlcədən tanış olmadıqlarını asanlıqla müəyyən etmək
olur.
Araşdırmalardan belə nəticəyə gəlirik ki, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən televiziya və
radiolarda nitq mədəniyyəti və etika qaydaları pozulur. Bu səhvlərə TV”dəki şou verilişlərində daha
çox rast gəlinir. Bu normativ səhvlərin qarşısını almaq üçün Milli Televiziya və Radio Şurası dəfələrlə
ayrı-ayrı verilişlər, o cümlədən də aparıcılar barədə iradlarını bildirib. Lakin buna baxmayaraq, bu
nöqsanlar hələ də aradan qaldırılmayıb. Bu cür nöqsanların qarşısını almaq üçün tamaşaçılardan və
dinləyicilərdən müsahibə götürülməli, onların irad və təklifləri nəzərə alınmalıdır. Başqa yolla bunun
qarşısını almaq üçün aparıcılar, diktorlar, müxbirlər - bir sözlə, televiziya və radioyaya işə bəbul edilən
şəxslər bir neçə sınaq mərhələsindən keçməli və ya onlara ümumi nitq mədəniyyəti təlimləri
keçirilməlidir.
ORXON ABİDƏLƏRİNİN DİLİNDƏ *YAB KÖKÜ
VƏ ONUN TARİXİ İNKİŞAFI
Aysel ƏHMƏDOVA
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
aysel_009@mail.ru
AZƏRBAYCAN
Morfoloji yolla söz yaradıcılığını tədqiq edərkən qarşıya çıxan problemlərdən biri sözün
tərkibində şəkilçinin aydın hiss edilməsinə baxmayaraq, kökü müəyyən etməyin çətin olmasıdır. Elə
sözlər var ki, onlarda semantik yaxınlıq və fonetik oxşarlıq görünür. Belə sözlərin dilin müəyyən
inkişaf dövründə leksik mənasını və müstəqil işlənmə qabiliyyətini itirmiş qədim bir kökdən yarandığı
ehtimalını irəli sürmək olar. Belə köklərə ölü köklər də deyilir.
Orxon abidələrinin dilində də belə sözlər var. Bu sözlər arasında yablak, yabız və yabrıt- sözlərini
göstərə bilərik. Bunlardan ikisi sifət, biri isə feildir. Həmin sözlər ortaq semantikaya malikdir, hər
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
860
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
birinin əsasında “pis”, “zəif” mənası durur, yəni hamısı mənfi çalara malikdir. Bu mənanın *yab kökü
ilə bağlı olduğunu güman etmək olar. Bu kök haqqında türkoloji ədəbiyyatda müxtəlif fikirlər
söylənmişdir. C.Kloson yavğan, yavrı- və yavız sözlərini eyniköklü saymış və işləkliyini itirmiş *yav
kökündən yarandığını göstərmişdir. A.Qaben isə yavğan, yavız və yavlak sözlərinin eyniköklü olduğu
qənaətinə gəlmişdir. F.E.Korş yabız, yablak, yabal, yaman sözləri arasında əlaqə görmüşdür. Burada
çətinlik törədən məsələ həmin kökün ad, yoxsa feil olmasıdır.
Yablak sözü abidələrin dilində kifayət qədər işləkdir: ...biligsiz kağan olurmıs erinç, yablak kağan
olurmıs erinç “...biliksiz xaqan olmuş, pis xaqan olmuş” (Kül tigin, şərq, 5); Irak ersər yablak ağı
birür, yağuk ersər edgü ağı birür “Uzaq olsa pis hədiyyə verər, yaxın olsa yaxşı hədiyyə verər” (Kül
tigin, cənub, 7).
Bu söz “pis, zəif” mənaları ifadə edir. -lak şəkilçisi ilə bağlı müxtəlif fikirlər var. Müasir türk
dillərində -lak, -laq şəkilçisi addan ad düzəldən şəkilçidir və qışlaq, yaylaq, otlaq kimi sözlərin
yaranmasında iştirak edir. Orxon abidələrinin dilində bu şəkilçi hələ formalaşmamışdır. Yalnız
göytürk əlifbası ilə yazılmış uyğur abidələrindən biri olan “Irk bitik”də -lak şəkilçisini həmin
funksiyada görürük. -lak şəkilçisinin yablak sözündə yerinə yetirdiyi funksiya onun nə qışlaq və
yaylaq, nə də otlaq sözündəki funksiyasına uyğundur. Burada -la və -k şəkilçilərinin birləşməsindən də
danışmaq olar. V.Banq bu sözün *yabıla- feilindən yarandığını göstərmişdir.Digər qədim türk
abidələrində yavla- “pislik gətirmək, zərər vermək” feili işlənmişdir. Bu zaman -la addan feil düzəldən
şəkilçi, -k isə feildən ad düzəldən şəkilçidir. Burada *yab kökü feil deyil, ad kimi çıxış edir.
Yablak/yavlak sözünə sonrakı dövr yazılı abidələrində və müasir türk dillərində də təsadüf
olunur: yavlak (qədim uyğur abidələri, cağatay dili, türk dilinin dialektləri), yolak (qədim uyğur
abidələri) və s. “Türk dillərinin etimoloji lüğəti”ndə “düşmənin olduğu yer” mənası bildirən yavlak
sözünün də mövcudluğu göstərilir. Bu söz Orxon abidələrindəki yablak sözü ilə eyni deyil, *yab
kökündən -lak şəkilçisi ilə yaranmışdır və buradakı -lakotlaq sözündəki şəkilçi ilə eyni funksiyanı
yerinə yetirir.
Yabız sözü də Orxon abidələrində işlənmişdir: Yadağ
yabız boltı tip alğalı kəlti “Piyadalar
zəiflədi deyib tez gəldi” (Bilgə kağan, şərq, 32); Biz az ertimiz, yabız ertimiz “Biz az idik, zəif idik”
(Bilgə kağan, şərq, 32).
Bu söz də “pis, zəif” mənaları ifadə edir. -ız feildən ad düzəldən şəkilçidir. Türk dillərindəki
quduz (
qudurmaq),
semiz “kök” (
semir- “kökəlmək”),
uz “ustalıq” (
u- “bacarmaq”),
alız “arıq, zəif”
(alın- “arıqlamaq”), kübəz “məğrur” (kübən- “fəxr etmək”), avlaz “ov həvəskarı” (avla- “ovlamaq”)
kimi sözlər də -ız şəkilçisi ilə düzəlmişdir. -ız şəkilçisinin artırılması *yab kökünün burada feil
olduğunu göstərir. Yabız sözü Kül tigin abidəsində yablak sözü ilə yanaşı da işlənmişdir: İçrə aşsız,
taşra tonsız, yabız, yablak bodunka üzə olurtım “İçəridə yeməksiz, çöldə paltarsız, zəif xalqa hakim
oldum” (KT ş 26). Bu da həmin sözlərin əlaqəsini təsdiq edir.
Yabız/yavuz sözü sonrakı inkişaf dövrlərində də işlənmişdir:
yabus, yavus (qədim uyğur
abidələri), yabız (türk dilinin dialektləri), yavuz (cağatay, türk, uyğur), yovuz (özbək), javız (qazaz,
qaraqalpaq), su os (yakut).
Başqa bir fikrə görə, yabız/yavuz sözü yağı “düşmən sözündən yaranmışdır. E.V.Sevortyan
yablak/yavlak sözünü də
yav “düşmən” kökü ilə bağlamışdır. Ancaq
yabız sözünün
yağ “müharibə,
düşmən”, yağı “düşmən” sözləri ilə bağlılığını tam təsdiqləmək mümkün deyil. Bu fikrə bir neçə
cəhətdən etiraz etmək olar: 1. Müasir türk dillərində v samiti ilə işlənən sözlərin bir qisminin ən qədim
variantı ğ samitli olsa da, həmin sözlər Orxon abidələrində də ğ samitli formada işlənmişdir. Yabız
sözü isə abidələrdə b samiti ilə işlənir. Yəni bu sözün qədim variantında ğ samitinin olması təsdiqini
tapmır. 2. Yağı “düşmən” sözü heç vaxt “zəif” mənası və ya buna yaxın məna ifadə etməmişdir.
Yabrıt- “zəiflətmək, gücsüzləşdirmək” feili də
yablak və
yabız sifətləri ilə eyniköklüdür: Süsin
anta sançdım, yabrıtdım “Ordusuna orada zərbə vurdum, zəiflətdim” (Bilgə kağan, şərq, 31).
-t təsirli feil yaradır. Bunu qədim türk yazılı abidələrində
yavrı-, yabrıl-/yavrıl- feillərinin
işlənməsi də sübut edir. Geniş yayılmış fikrə görə, -rı addan feil düzəldən şəkilçidir. Türkiyə
türkcəsindəki yıpranmak feili də bu sözlə bağlı ola bilər.
*Yab kökü türk dillərinin sonrakı dövrlərində də söz yaradıcılığında iştirak etmişdir. Məsələn,
yaba “vəhşi” (DTS), yabay “vəhşi, yabanı” (qaqauz, qırğız), yava (uyğur), yapa (noqay), yava “boş,
lazımsız” (DTS), yavalığ/yavalık “cəfəngiyat” (DTS), yaval- “sakitləşmək, mülayimləşmək” (DTS),