D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya
Yüklə 29,12 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
- Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
82 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI və hadisələrin də əsas təkanverici elementi butadır. Butanı verən müqəddəs övliya qəhrəmana yuxusunda şərab içirəndən sonra naməlum məkanı və həmin məkanda olan butasını göstərib qeyb olur. Onda, sual oluna bilər, müqəddəs övliyanın qəhrəmana şərab içirməkdə məqsədi nədir? Bu şərabın funksiyası nədən ibarətdir? Görəsən bunsuz buta vermək mümkün olmazdı? Bu məsələni ay- dınlaşdırmaq üçün əvvəlcə şaman (qam) mərasimlərinə üz tut- maq daha məqsədəuyğundur. Belə ki, şaman (qam) olacaq seçilmiş insan bitkilərdən ha- zırlanan xüsusi içkidən qəbul etdikdən sonra bir müddət yuxuya dalır və yuxuda qəribə görüntülər görməyə başlayır. Həmin içki beynin dərin qatlarına təsir edərək qəribə varlıqları göz önündə canlandırır. Bu görüntüləri adi halda yatan insanın görməsi müm- kün olmur və yalnız, ölüm ərəfəsində olan insanlar bu görüntüləri görə bilir. Qeyd edək ki, insanı xüsusi hala salaraq ilahi aləmə qovuş- duran magik içkidən qədim hind mərasimlərində, zərdüşt (Ha- oma içkisi) ayinlərində də istifadə olunmuşdur. Haoma içkisi, bu müqəddəs şirə haqqında tarixi “Zərdüşt mifologiyası” kita- bında “Zərdüşt və Haoma” adlı bir rəvayət-hekayə verilir və bu müqəddəs içkinin çox qədim tarixə malik olduğundan danışılır. Dünyanın böyük, ölməz, ali insanlarına həyat verdiyi və onların uğurları tərənnüm olunur. “Bəktaşiyyə təriqətinin üzvlüyünə qəbulla bağlı keçirilən ri- tualda mahnı və musiqi sədaları altında andiçmə keçirilir və sonra şərbət, pendir verilir. Yalnız, bu halda, bir, iki qurtum üzümdən hazırlanan şərbətdən ağzına alandan sonra siravi aşıq (məhəbbətə tutulan aşıq-Haqq aşığı ) statusunu alırdı. Məhz həmin ritual son- ralar dastanlarımızdakı butada dərvişdən, yaxud Xızırdan şərbət alıb içmək şəklinə salınaraq yaşadılmışdır” (4,8). Qeyd etdək ki, bəktaşiyyə təriqətində də bu kimi elementdən 83 Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya istifadə olunması şaman (qam) ənənəsiylə bağlı ola bilər. Eşq dastanlarındakı şərab elmenti də yəqin ki, bəktaşiliklə bağlıdır. Eşq dastanlarına nəzər salmaqla görə bilərik ki, müqəddəs övliya tərəfindən qəhrəmana içirdilən şərab qəhrəmanın öz dilindən aşağıdakı kimi mənalandırılır. Bu məqsədlə ”Abbas və Gülgəz” dastanına nəzər salaq. “Gedib Abbasa bir saz gətirdilər. Abbas sazı sinəsinə basıb, görək nə dedi: Ruzi-əl-məhşərdə mövlam eşqinə, İçmişəm kövsərdən bir cami-ləziz. İsgəndər axtardı, tapıb içmədi, Xızır içdi oldu cəvanü əziz. (1, 109) Qəhrəmanın dilindən deyilən bu bənddən məlum olur ki, bu eşq şərabı Xızıra ölümsüzlük bəxş edən dirlik suyudur. Dirilik suyunun ardınca bir neçə qəhrəman getsə də əbədi həyat uğrunda mübarizədən Xızır qalib çıxır. Dirlik suyunu içən Xızır yenidən cavanlaşır, bir növ yenidən doğulur, əbədilik qazanır. Folklorda Xızırın funksiyaları müxtəlifdir. Belə ki, illərcə övlad həsrətində olan sonsuz ər-arvada övlad bəxş edir (xüsusən alma vasitəsilə möcüzəli doğuş) darda olanlara kömək edir, bir anın içində mənzil başına çatdırır. Göründüyü kimi həm şaman (qam) olmaq üçün seçilən in- san, həm də Haqq aşiqi olacaq insan dəyişikliyə uğramalı yeni keyfiyyətlər qazanmalı, bir növ yenidən doğulmalıdır. Həm bi- rinci, həm də ikinci müəyyən proses keçdikdən sonra yenilənir, əvvəl bacarmadığı işləri yerinə yetirir, qeyri-adi işləri bacarır. Eşq dastanlarında buta alan qəhrəmanın butadan əvvəlki halıy- la sonrakı halı arasında yerlə göy qədər fərq görünür. Butadan sonra tamamən başqa bir insan olur, fövqəlləşir, elə bil, “yenidən 84 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI doğulur”. Demək, Şaman (qam) “fiziki ölüm və yenidən doğul- ma”, bəktaşi “mənəvi ölüb dirilmə”, dastan qəhrəmanı isə “buta” mərhələsini keçməlidir. Yuxarıda qeyd olunanlardan belə bir nəticəyə gəlmək doğru ola bilər ki, “möcüzəli doğuş” və “buta” eyni funksional mövqeyə malik ola bilər. Çünki, bunların hər ikisində yenilənmə motivi vardır. Möcüzəli şəkildə dünyaya gələn qəhrəman adi insanlara məxsus olmayan qeyri-adi keyfiyyətlərə malik olur. İstər dün- yaya gəlişi istər, böyüməsi, istərsədə bacarıqları onun hansısa fövqəlbəşər qüvvəyə bağlı olduğuna işarədir. Möcüzəli şəkildə dünyaya gələn qəhramanın böyüməsi üçün heç də uzun illər lazım olmur və gün, saat, saniyə bununçün yetərlidir. Sual oluna bilər möcüzəli şəkildə dünyaya gələn qəhrəmanın tezliklə böyüməsinin səbəbi hansı motivlə bağlıdır? “Möcüzəli doğuşun” başlıca formalarında ölünün yenidən qayıdışı təsəvvürləri əks olunur. Bu motiv nağıllara bütöv, tam şəkildə yerləşdirilib və yalnız bir motivin göstəricisi ola bilməz. İndi demək olar ki, möcüzəli doğuş motivi hələ doğumun səbəbi məlum olmadığı qədim dövrün məhsuludur və sonralar Allahla- ra, mədəni qəhrəmanlara, xilasedicilərə aid edilmişdir. Doğrudur ki, çox hallarda möcüzəli şəkildə doğulan qəhrəman qətiyyən xilasedici deyil. İnkişaf baxımından geri qalmış xalqlar doğumu bütövlükdə fövqəlliklə bağlamışlar. Bir az inkişaf etmiş xalqa- larsa möcüzəli doğuşu əsasən mədəni qəhrəmanlara aid etmişlər. Bir sözlə, əsasən mədəni qəhrəmanlar möcüzəli şəkildə doğulur. Möcüzəli şəkildə doğulanlarda qəhrəmanlıq nişanı olur və sanki, o xilasedicilik funksiyası üçün doğulmuşdur. Həmçinin, maraqlı məqamlardan biri də odur ki, möcüzəli şəkildə doğulan qəhrəmanın tezliklə böyüməsinin səbəbi onun yenidən, təkrarən dünyaya gəlişdir. Belə ki, dünyasını dəyişmiş yetkin insan yenidən müəyyən bir məqsəd üçün qayıdır və onun Yüklə 29,12 Kb. Dostları ilə paylaş:
|