D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da

85
S
İ Y A S E T   V E  
K
Ü L T Ü R  
D
E R G İ S İ
1921’de  Totayköy’de  açılan  öğretmen 
okulunda  Tatar  dili  ve  edebiyatı  öğretmenliği 
yapmıştır. 
Veli 
İbrahimov’un 
çabalarıyla 
Akmecsit’te açılan üniversitede Türkoloji profesörü 
unvanıyla,  “Türk  Lehçelerinin  Grameri”  dersini 
vermiştir.  1924  yılında  Kırım  Üniversitesi’nin 
rektörlüğüne getirilmiştir. 1924-1937 yılları arasında 
Taşkent,  Kazan,  Moskova,  Leningrad  (Petersburg) 
üniversitelerinde 
ders 
vermiş; 
Dağıstan, 
Türkmenistan,  Özbekistan,  Kazakistan  ve  diğer 
bazı yerlerde araştırma ve çalışmalar yapmıştır.
1926’da 
Bakü’de 
toplanan 
Türkoloji 
Kongresi’ne  “Türk-Tatar  Dillerinin  Karşılıklı 
Münasebetleri”  ve  “Türk-Tatar  Dillerinde  İlmi 
Terminolojinin  Tanzimi  Prensipleri”  başlıklı 
bildirilerle katılan Çobanzade, Yeni Alfabe Merkez 
Komitesi’nin 6-13 Mayıs 1931’de Almatı’da yaptığı 
toplantıda  “Türk  Alfabelerinin  Birleştirilmesi” 
sorunu ile yetinmeyerek yazım, terminoloji ve Türk 
dillerinin  birleştirilmesi  gibi  konuları  da  gözden 
geçirmiştir.
Nerimanovcuların Azerbaycan’da iktidara gelmesinden sonra millî kadroların 
hazırlanması  amacıyla  yurt  dışından  davet  edilen  bilim  adamları  arasında  Bekir 
Sıtkı  Çobanzade  de  yer  almıştır.  Çobanzade,  öldürüldüğü  1937  yılına  kadar 
Azerbaycan’da üniversitede millî kadroların yetiştirilmesi işiyle uğraşmıştır (Otar 
1999: 13-20).
Düşünce  sisteminin  temelinde  “dil  birliği”  yatan  Çobanzade,  dünyada 
Türkçenin bütünlüğüne inanmış ve gerek Latin harflerinin kabulünde ve gerekse 
akademik  çalışmalarında  bu  yolda  ilerlemeye  çalışmıştır.  O,  Türkçenin  tek  bir 
dil  olduğuna  inanmış,  onun  edebi,  ilmi  ve  fenni  bakımlardan  bütünleşmesini 
arzulamıştır.  Dilin  bölünmesi  ve  lehçelerin  zorla  birbirinden  uzaklaştırılıp  ayrı 
diller  hâline  getirilmesine  karşı  mücadele  etmiştir.  Yerel  lehçelere  dayanan  ayrı 
ayrı  edebiyatlar  ve  bilim  dilleri  yaratma  düşüncesine  her  zaman  muhalif  olan 
Çobanzade,  kitaplarını  bu  düşünce  çerçevesinde  yazmış,  derslerini  de  yine  bu 
düşünce doğrultusunda vermiştir. Yaşanılan dönemin bütün zorluklarına rağmen, 
dil birliği düşüncesinden taviz vermeyen Çobanzade, İsmail Gaspıralı’nın “Dilde, 
Fikirde, İşte Birlik” şiarından asla şaşmamıştır. “Türk-Tatar Lisaniyyatına Methal” 
adlı eserinde, “Muhtelif şivelerden ayrı ayrı edebiyat, mektep, matbuat meydana getirmek, 
Türk münevverlerinden pek çoğunun geçtiği bir koridordur; hâlbuki bu mümkün değildir” 
diye yazan ve Türk lehçelerinin köklü bir geçmişe sahip olan Türk dilinin çağdaş 
Düşünce sistemi-
nin temelinde 
“dil birliği” yatan 
Çobanzade, 
dünyada 
Türkçenin 
bütünlüğüne 
inanmış ve gerek 
Latin harflerinin 
kabulünde 
ve gerekse 
akademik 
çalışmalarında bu 
yolda ilerlemeye 
çalışmıştır. 

---

86
D
Ü Ş Ü N C E  
D
Ü N Y A S I N D A  
T
Ü R K İ Z
uzantıları  olarak  kabul  edilmesi  gerektiğini  ifade  eden  Çobanzade,  1926’daki 
Türkoloji Kongresi’nden sonra da alfabelerin birleştirilmesi yolunda mücadelesine 
devam etmiş ve bu mücadelesi hayatına mal olmuştur (Otar 1999: 24).
Daha  1929’dan  itibaren  üzerine  gidilmeye  başlanan  Çobanzade,  Ocak 
1937’de tutuklanıp hapse atılmış ve “karşı devrimci”, “pantürkist” suçlamalarıyla 
dört  kez  sorgulanmış,  suçu  sabit  görülüp  kurşuna  dizilerek  öldürülme  cezasına 
çarptırılmıştır.  Çobanzade’ye  yönelik  suçlamaları  maddeler  halinde  şu  şekilde 
sıralamak mümkündür:
1. Millî Cumhuriyetleri, SSCB’den ayırmak istemesi; birleşik bir Türk-Tatar devleti 
kurmak düşüncesini uygulayan bütün SSCB çapında karşı devrimci pantürkist bir teşkilatın 
üyesi  olarak  Sovyetler  Birliği  Komünist  Partisi’ne  ve  Sovyet  Devleti’ne  karşı  mücadele 
etmesi,
2.  Kırım,  Azerbaycan,  Özbekistan  ve  Dağıstan’da  silahlı  isyan,  sabotaj  ve  terör 
yollarıyla faaliyetlerde bulunması,
3.  Fiilen  casusluk  yapması,  Türkiye  ve  Polonya  gizli  servislerinin  ajanı  olması 
(Bünyadov 1993: 94; Otar 1999: 21-22).
12 Ekim 1937’de hakkında idam kararı verilen Çobanzade, 13 Ekim 1937’de 
kurşuna  dizilerek  öldürülmüştür.  Öldürülmesiyle  ilgili  diğer  bir  rivayet  de,  1937 
yılının sonlarında başlarında bir Ermeni’nin bulunduğu bir NKVD heyeti tarafından 
tutuklanıp Sibirya’ya sürüldüğü ve orada Ruslar tarafından şehit edildiğidir (Otar 
1999: 22).
Halid Seyid Hocayev
Nerimanovcuların  Azerbaycan’da  iktidara  gelmesinden  sonra  millî 
kadroların  oluşturulabilmesi  için  Azerbaycan’a  çağırılan  ve  Sovyet  yönetimince 
1937’de  kurşuna  dizilerek  öldürülen  büyük  Türkolog  Halid  Seyid  Hocayev, 
1888’de Taşkent’in Koşkorgan kentinde dünyaya gelmiştir. İlköğrenimini köyünde 
tamamladıktan sonra Taşkent’te altı yıl medrese eğitimi almıştır. Burada Arapça ve 
Farsça öğrenen Halid Seyid, yüksek öğrenimi için İstanbul’a gelmiştir. Giriş sınavını 
başararak 1914’te İstanbul Üniversitesi Tarih-Filoloji Fakültesi’ne girmiştir. 1918’de 
fakülteyi bitirerek memleketine dönmek üzere yola koyulmuş, fakat iç karışıklıklar 
nedeniyle  Türkistan’a  geçişler  kapalı  olduğu  için  bir  müddet  Azerbaycan’da 
kalmıştır. Bu süre zarfında Gence’de lise öğretmenliği yapmış, ortalığın yatışması 
üzerine Taşkent’e geçmiştir. Taşkent’te fazla kalmayan Hocayev, tekrar Azerbaycan’a 
dönmüş, 1922-1926 yılları arasında Özbekistan’ın Bakü’deki temsilciğinin öğrenci 
yurdunda  müdürlük,  orta  ve  yüksek  tahsil  okullarında  öğretmenlik  yapmıştır. 
1926’dan  itibaren  Azerbaycan  Yüksel  Pedagoji  Enstitüsü  ile  Azerbaycan  Devlet 
Üniversitesi’nde Azerbaycan dili ve edebiyatı, Arapça ve Farsça dersleri vermiştir. 
1934 yılından tutuklandığı 1937 yılına kadar SSCB Bilimler Akademisi Azerbaycan 
Şubesi’nde  çalışan  Hocayev,  üslup,  sentaks,  Türk  ve  Fars  dillerinin  grameri  ile 

---