D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Basın-Yayın (1906-1919)
174 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z dınların öncülüğünde kurulan bu derneğin progra- mında halkı eğitmek ve bu gaye için okullar açmak, kadimci ulemanın muhalefeti ile mücadele etmek, Buhara’yı modern bir devlet haline getirmek gibi hedefler vardı. 1910 yılında İstanbul’da bulunan ve çoğu askerî okullara giden Buharalı öğrenciler, Buha- ralı Talebe Cemiyeti’ni kurduktan sonra İttihat ve Terakki Partisi ile temasa geçtiler. Bunlar İslam ve Türk birliği hakkında birtakım fikirler ediniyor- lardı. İstanbul’dan Himmet ve Siratü’l Müstakim gibi mecmualar da Buhara’ya sokuluyordu. Bu- hara cedit hareketini yürütenlerin başında Sad- rettin Ayni, Osman Hoca ve Abdurrauf Fıtrat gibi aydınlar geliyordu. Fıtrat, İstanbul’da tahsildeyken “Genç Türkler”le tanışmıştı. Buhara Ceditçilerinin ilk bildirisi niteliğindeki Münazara’yı kaleme aldı. Buhara’da 1912’de çıkmaya başlayan Ayna, Buhara-i Şerif ve Turan gazeteleri ceditçilik fikrinin yayılma- sında önemli rol oynadılar. Bu arada Osman Hoca, Abdülvahid Burhan usul-i cedid okullarını açtılar. Ancak bu okullar ile Maarif ve Bereket adlı kitapevle- ri Buhara Emiri tarafından kapatıldı. 1914’te Birinci Dünya Savaşının çıkmasıyla İstanbul’da bulunan Buharalı öğrenciler Taşkent’e dönerek Buhara Emiri ile eğitim reformu yapılması ve basın hürriyeti için mücadeleye giriştiler (Devlet 1999: 147, 148). İdil-Ural bölgesinden sonra Türkistan’da kendini göstermeye başlayan usul-i cedid okulları büyük bir mücadele verilerek ortaya çıktı. Fikir ala- nında mevcut olan değişim, bu okulların Taşkent Buhara, Semerkant gibi merkezler- de açılmasıyla büyük hız kazandı. Basın-Yayın (1906-1919) Türk dünyasında gazete ve dergi yayını Rus idaresinin baskısından ve Türkçe yayına izin vermemesinden dolayı Avrupa’ya göre oldukça geç başladı. 3 1905 Rus İhtilaline kadar Rusya’da çıkan gazete ve dergilerin sayısı 11 idi (Devlet 1999: 42). 1905’te gerçekleşen Birinci Rus İnkılabı, cedit hareketinin güçlenmesini, yayılmasını Bundan dolayı tüccarlar, Buha- ra’da alamaya- cakları modern Müslümanlık eğitimini alabil- meleri için öğren- cileri İstanbul’a gönderme ama- cıyla Terbiye-i Etfâl’i (Çocuk Eğitim Derneği) kurdular. 1910 ve 1914 yılları arasında İstanbul’a eğitim için gönderilen öğrencilerin sayıları 105 olmasına rağmen bu Osmanlı bağlantısının Buhara ceditçiliği üzerinde çok önemli bir etkisi oldu. 175 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ ve kapsamının genişlemesini sağladı. Öncelikle gazetecilik ve dergicilik gelişti, Türkistan’ın birçok şehrinde matbaalar kuruldu. 1905 Rus İnkılabının getirdiği serbestlikler kadar Osmanlı Türk, Kafkas ve Volga boyu matbuatı ile Taşkent’te Özbekçe yayınlanan Türkistan Vilayetinin Gaziti (1870-1919) adlı ilk gazete, cedit matbuatının gelişmesinde, önemli rol oynadı. 1917 Ekim Devrimine kadar geçen sürede yüzlerce kitap basıldı. Özbek dilinde gazete ve dergiler çıkarılmaya başlandı (Kasımov 2004: 35). Münevver Karî’nin 1905’te Hurşid adlı gazeteyi çıkarma girişimi, Rus makamlarınca Rusça bilmediği gerekçesiyle reddedilmişti (Arat 2001: 380). 1905’in sonlarında Terakki adlı gazetenin, usul-i ceditçi bir grup tarafından, Ivan Grigoryev’in gazetenin başına getirilmesi şartıyla çıkarılmasına izin verildi (Benningsen- Quelquejay 1964: 165). Sekiz sayı çıktıktan sonra kapanan gazeteyi Sait İsmail Abidî 1906’da izin alıp yeniden yayınlamaya başladı. Halk tarafından çok rağbet gören gazete 20. sayısından sonra kapatıldı (Arat 2001: 389). Türkistan Cedit hareketinin öncülerinden Münevver Karî ve Mahmud Hoca Behbudî’nin 1906’da yayınlamaya başladıkları Hurşid gazetesi 10. Sayıdan sonra kapattırıldı. Rus idaresinin basın alanında ortaya koyduğu bu yasakçı tutuma rağmen Özbekler, yılmadan Şuhret, Azya, Hakikat ve Tüccar gazetelerini aynı yılda çıkardılar. Birkaç sayıdan sonra bu gazetelerin de kapatılmasıyla Türkistan valiliğinde 6 yıl (1908- 1914) gazete yayınlanmadı. 1914 yılında Münevver Karî ve Ubeydullah Hocayev Sada-i Türkistan’ı neşrettiler. Yazarların arasında yenileşme taraftarı Abdullah Avlanî, Hamza Hakimzade, Tülegen Miyar, şair Abdulhamid Süleyman Çolpan’ın da bulunduğu bu gazete 67 sayıdan sonra maddî imkânsızlıktan kapandı. Ayrıca Behbudî’nin idaresinde Semerkant’ta 1913’te Özbek lehçesi dışında Farsça ve Rusça makalelere de yer veren, yazarları arasında Hokandlı Mir Zahid, Ekabir Mansurov gibi Ceditçilerinin bulunduğu Semerkand gazetesi çıkarıldı. Hokant’ta Sada-i Fergana (1914), Tirik Söz (1914), Telegram Haberleri (1915) gazeteleri belirli bir sayıdan sonra imkânsızlıklardan çıkarılamadı. Buhara Hanlığı’nda ise sadece iki gazete çıktı: İlk gazete Buhara-i Şerif, 1912’de Farsça olarak, Turan (haftada 2 sayı) adlı Türkçe ekiyle çıkmaya başladı. Ancak her 1905 Rus İnkılabının getirdiği serbestlikler kadar Osmanlı Türk, Kafkas ve Volga boyu matbuatı ile Taşkent’te Özbekçe yayınlanan Türkistan Vilayetinin Gaziti (1870-1919) adlı ilk gazete, cedit matbuatının gelişmesinde, önemli rol oynadı. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|