D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
164 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z Urus başdılar” satirasında istehzayla demişdi: Neyleyim, ey vay, bu Urus başdılar, Bilmeyirem hardan aşıb-daşdılar?! Ölkede günden-güne çohlaşdılar, Her emele, her işe çulğaşdılar, Goymayın, ay köhneler, ay yaşdılar! Heyvereler her yere dırmaşdılar! Köhne fikirliler, mövhumatçılar ve nadanlar millî yenilik ruhu güclendikce ona garşı mügavimeti artırmışlar. M.E.Sabir bele inadkarlığı, eleyhdarlığı da göstererek onları öz dili ile lağa goymuşdu: Vay! Bu imiş dersi-üsuli-cedid?! Yo.......h! Yo.......h! Oğul, mektebi-üsyandı bu! Molla deyil bundakı telim eden! Elhezer et, bir yeni şeytandı bu! Dur gaçag, oğlum, baş-ayag gandı bu! “Vay! Bu imiş dersi-üsuli-cedid?!”(1909) Eslen Genceli Abdulla Mehemmedzade Sur (Tofig) 1906. ilde mükemmel bilik elde etmek üçün E.Refibeyli terefinden Türkiye’ye gönderilmişdir. “Elekber bey onun üç il boyunca maliyyeleşdirilmesini Gence’nin maarif-perver varlılarından Hacı Mehemmed Hüseyn’e hevale etmişdi” (yene orada, s.146). Türk edebiyyatı ile temas H.Cavid, M.Hadi, E.Cavad ve başgalarından bize yahşı bellidir. Gence guberniyası meketblerinde de bu tesir yoh deyildi. Bir fakt da: “Türk edebiyyatının gadın geleminden çıhmış Avropa terzli birinci şeir kitabı olan “Efsus”un müellifi, Tenzimatdan sonrakı edebiyyatın ilk şairesi Nigar Binti Osman’ın (1862-1918) Nigar Refibeyli dünya görüşüne tesiri olmuş, Efsus” adlı şeir kitabını tez-tez mütalie etmişdir (yene orada, s. 128). Azerbaycan’da XX. esrin evvellerinden başlayarag tehsil ve metbuat inkişafa başlamış, 1905-1907. iller ingilabı millî herekatı genişlendirmiş, neticede maarif müessiselerinin sayı artmış, tehsilin ana dilinde, pulsuz aparılması süretlendirilmişdi. Elbette, maarifçilik işi haman yolla getmemiş, çar hökümeti Azerbaycan’da tehsilin inkişafına bu veya diger derecede mane olmağa çalışmışdır. O zaman tehsile nezaret megsediyle Gafgaz Tedris Dairesi yaradılmış, nezaret işi Azerbaycan’dakı mekteblerin dahil olduğu Tiflis mektebler direktorluğuna tabe edilmişdi. Bu veziyyet bezi mekteblerin bağlanmasına tesir göstermişdi. Etirazlar çar hökümetinin 1906. il martın 31’inde mektebler haggında gaydaları tesdig etmesine sebeb olmuş, ana dilinde tedris işi hügug gazanmışdı. Bu barede M.E.Resulzade “İbtidai yerli mektebler” megalesinde yazırdı ki, “İbtidai mektebler gerek ki, 165 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ millî olsun... Burada telim ana dilinde olsun. Bu mektebler gerek cemaetin meişetine uyğun olsun” (M.E.Resulzade. İbtidai yerli mektebler. “Tereggi” gez., 20 noyabr 1908-ci il). Ü.Hacıbeyov ise yazırdı ki, “bize Türk (Azerbaycan) mektebleri – millî mektebler lazımdır. Men millî mekteb ona deyirem ki, orada bütün elmler öz ana dilimizde tedris olunur” (Ü.Hacıbeyli. Seçilmiş eserleri. Bakı: “Yazıçı”, 1985, s.126). E.Hüseynzade ve füyuzatçılar “milletin tarihi yaddaşının berpasına hüsusi ehemiyyet verirdiler. H.Zerdabi ve onun meslekdaşları ise milletin tereggisini mektebde, tehsil almagda, metbuatda görürdüler”(M.Merdanov. Azerbaycan tehsil tarihi. Bakı, “Tehsil”, 2011, s.106) XIX. esrin sonu, XX. esrin evvellerinde Azer- baycan maarifçiliyinin inkişafında H. Zerdabi, İ. Gaspiralı, E. Topçubaşov, H. Z. Tağıyev, S. Ahundzade, E. Hüseynzade, H. Vezirov, S. Hüseyn, H.C avid, T.Bayramelibeyov, H. Mahmudbeyov, F. Ağazade, A. Şaig, A. Efendiyev, Ö. F. Nemanzade, M. E. Sabir ve A. Sehhet kimi medeniyyet hadimleri böyük emek serf etmişler. XX. esrin evvellerinde millî tehsilin inkişa-fında “Nicat”, “Neşri-maarif”, “Seadet”, “Sefa” kimi heyriyye cemiyyetlerinin de mühüm rolu olmuşdur. Ümumen, XIX. esrin sonu – XX. esrin evvellerinde Azerbaycan’da 30’dan artıg heyriyye cemiyyeti fealiyyet göstermişdir. Millî tehsili inkişaf etdirmek megsedile Azerbaycan Müellimlerinin Birinci (1906), İkinci (1907) ve Üçüncü (1919) gurultayları keçirilmişdir. Azerbaycan’da elm ve tehsilin millîleşdirilmesinde Azerbaycan Halg Cümhuriyyeti’nin tarihi rolu olmuş, ilk universitet yaradılmış, elmi-ictimai fikrin inkişafı ve millî kadroların yetişdirilmesi süretlendirilmişdir. Esrin evvellerinde “üsuli-cedid” enenelerini Guba ve Lenkeran’da şeher mektebleri, senet mektebleri, Rus-Azerbaycan mektebleri, ilk Azerbaycan gız mektebleri davam etdirmiş, H.Z.Tağıyev, Ş.Esedullayev, M.Muhtarov, M.Nağıyev, İ.Hacınski kimi sahibkarların millî ziyalı neslinin yetişmesi ve halg tehsilinin inkişafında mühüm rolu olmuşdur. Millî yükselişimiz üçün maarifçilerimizin ekseriyyetinin hem jurnalist, hem de müellim olmaları baresinde artıg yuharıda demişik. Onların ekseriyyeti gezet ve Azerbaycan’da elm ve tehsilin millîleşdirilme- sinde Azerbay- can Halg Cümhu- riyyeti’nin tarihi rolu olmuş, ilk universitet yara- dılmış, elmi-icti- mai fikrin inkişafı ve millî kadroların yetişdirilmesi süretlendirilmiş- dir. 166 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z jurnal açmış, müellimlik etmişdir. Bu sahede esas şüarı “Dilde, fikirde, emelde birlik” olmuş İsmayıl bey Gaspıralı ve onun “Tercüman”ı ilk nümune idi. “Nadir Dövlet “Türk dünyasının nehengleri” sırasından İsmayıl bey Gaspiralıya hesr etdiyi eserinin “Tercümanın gayesi” bölmesinde yazmışdı: “Tercüman” gezeti 1912. ilde Türkiye’den başga Misir’de, İran’da, Hindistan’da, hetta, Merakeş’de de yayılır, sehifelerinde Türk dünyasının tanınmış ziyalılarının yazıları derc edilirdi. Türkiye’den Yusif Akçura, Fuad Köprülü, Ziya Göyalp, Ehmed Muhtar Paşa, Rusiya’dan Remiyev gardaşları, Ehmed Sadri Maksudi, Rizaeddin Fehreddin Nerimanov, Azerbaycan’dan Firudin bey Köçerli, Eli Ekber Refibeyli, Neriman Nerimanov, Osman Akçokralı, Ehmed Özenbaşlı, Hesen Sebri Ayvazov, İbrahim Fehmi ve başgaları gezetin müelliflerinden idiler”(yene orada, s.169). Esrin başlanğıcında Türkiye’den Azerbaycan’a Riza Zaki, Sefvet Akif, İsmayıl Faig, Heyreddin Yusif Efendi ve başgaları kimi tanınmış müellimler devet olunmuş, Türkiye’den derslikler ve mekteb levazimatları getirilmişdir. Aydındır ki, siyasi sebebler üzünden Azerbaycan’ın Türkiye’ye yoh, Rusiya’ya meyillenmesi Rus-Azerbaycan mekteblerinin geniş şebekesini doğurmuş, Rus-Türk mekteblerinin yaranmasına imkan vermemişdir. Azerbaycan’da mekteblerin millîleşdirilmesi AHC dövründe mümkün olmuş, Sovet dövründe ise Osmanlı Türkiyesi’le igtisad-siyasi ve medeni elageler gadağan edilmişdi. Azerbaycan’da dövlet müstegilliyi berpa olundugdan sonra maarif ve medeniyyet işi Rusiya münasibetlerinden Türkiye elageleri müstevisine yönelmiş, daha çoh Türk-Azerbaycan mekteblerinin açılmasına zemin yaratmışdır. Bu bahımdan “Çağ”, “Deyanet”, “Zeka”, “Anadolu liseyleri, “Gafgaz” universitetinin fealiyyeti geyd oluna biler. Azerbaycan ve Türkiye vahid millî dile mensub 2 müstegil dövletdir. Türk dövletleri bu gün de “Dilde, fikirde ve emelde birlik” amacı ile igtisadi-siyasi ve medeni elagelerini davam etdirmekde, maarif ve medeniyyetlerin inkişafına revac vermekdedir. Azerbaycan ve Türkiye vahid millî dile mensub 2 müstegil dövlet- dir. Türk dövletle- ri bu gün de “Dilde, fikirde ve emelde birlik” amacı ile igtisadi- siyasi ve medeni elagelerini davam etdirmekde, maa- rif ve medeniy- yetlerin inkişa- fına revac ver- mekdedir. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|