D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
170 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z Hokant, Semerkant ve Buhara gibi belli başlı merkezlerde yürüttükleri faaliyetler eğitim, basın-yayın ve siyaset olmak üzere üç temel alan içinde değerlendirilecektir. Eğitim 1897-1905 yılları arasında, “usul-i cedid” okullarının açılması, diğer Türk il- lerinde olduğu gibi Türkistan’da da cedit hareketinin ilk adımı oldu. Ceditçiliğin temel taşlarından olan yeni öğretim sistemi, Gaspıralı’nın 1884’te Bahçesaray’da esaslarını belirlediği ve “usul-i cedid” adını verdiği öğretim programını uygulama- sıyla başladı. İdil-Ural havzası ve Kırım Tatarları arasında, açılmaya başladığı tarih- ten itibaren, kısa sürede yayılan ve kabul gören Arap alfabesi öğretiminin savtiye (ses) adlı yeni yöntemini uygulayan okullar, daha sonra Gaspıralı’nın öncülüğünde Türkistan’da açıldı. Gaspıralı’nın Bahçesaray’da kurulan model okulu Çarlık Rusyası’ndaki bütün Müslümanlar üzerinde önemli bir etkiye sahip oldu. Buna ek olarak o dönemin en etkili basın organı olan Gaspıralı’nın gazetesi Tercüman Türk halkları arasında geniş ölçüde yaygınlaştı. 1885 yılına gelindiğinde, bir yıl gibi kısa bir sürede Ter- cüman gazetesinin sadece Türkistan’da yüzlerce okuyucusu vardı. Hareket etkisini Türkistan’da da gösterdi. 1917 Ekim Devrimi öncesinde Rusya’daki okullarının sa- yısı 5000’den fazla idi. Rus genel valisi Kaufman bu tür eğitim sistemini Çarlık için tehlikeli görerek cedit okullarını kapattı ve iki dilde eğitim veren (Rusça ve yerli şivede) okullar kurma yoluna girdi. Bunların ilki 1894’te açılmış ve Türkistan eyale- tinde 1915 yılına kadar bu okulların sayıları 90’a ulaşmıştı. Ancak bu okullara giden öğrencilerin % 95’i Rus çocukları idi. 1879-1904 yılları arasında “Taşkent Öğretmen Okulu”nu tamamlayan 415 öğrenciden yalnız 65’i Türk asıllıydı (Devlet 1999: 54). “Usul-i cedid” okullarından önce, Türkistan’da üç tip okul vardı: Rus ço- cuklarının eğitimi için düzenlenmiş “resmî okullar”, yerli halkı Rusça öğrenmeye teşvik eden ve iki dilli öğretim yapan “Rus yerli okulları”, üçüncüsü ise devletten hiç destek almadan kendi çabalarıyla yürüttükleri “mektep medreseler” idi. Türk- ler arasında yenileşme hareketinin başlamasıyla bu “mektep medreseler” yeni me- totla eğitim yapan ve eski usulü muhafaza eden olmak üzere ikiye ayrılmaktaydı. Muhafazakârların yönetiminde olan eski usul okullarda, ana dilden ziyade Arapça ve Farsça öğretiliyor birtakım dinî bilgiler veriliyordu. 19. yüzyılın sonlarına doğru Türkistan Genel Valiliği’nde takriben 5 bin mektep ve 400 medrese mevcut olup 75 bin talebe eğitim görüyordu (Devlet 1999: 207-208). Rusya’daki Müslüman Türklerin eğitim imkânları söz konusu olduğunda ise ortaya çıkan tablo şöyleydi: 19. yüzyılın sonlarına kadar Türk kasabalarında düzenli okul yoktu. Küçükler de büyüklerin gittiği medreselere giderdi. Yalnız erkek çocuk- ların gittikleri okullarda daha ziyade okumaya önem verilir, yazma ikinci planda 171 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ kalırdı. Kız çocukları için yazı öğrenmek yasaktı (Taymas 1966: 163). Eğitim öğretim imkânlarının oldukça sınırlı olduğu bu dönemde ortaya çıkan “usul-i cedid” hareketinin amacı, o zamana kadar okuma yazmayı hece usulüne göre öğrenen okul çocuklarına, yeni metotla, fonetik “savtiye” esasına göre kısa sürede okuma yazma öğretmekti. Bundan dolayı Türk illerinde, çağdaş sistem- de öğretim uygulayan “usul-i cedid” hareketi, Rus istilasında çarların idaresi altında uzun zaman bi- lim ışığı görmeyen Türk soylu halkların, bir eğitim öğretim ve kültür davası niteliği kazandı (Devlet 1999: 43). Türkistan’da “usul-i cedid” okulları sırasıyla Taşkent, Semerkant, Buhara ve daha sonra Ferga- na Vadisinde açıldı. Cedit okullarından ilki, 1893’te Semerkant’ta Gaspıralı tarafından kuruldu. 1897’de Andican’da Tatar zenginlerinin desteğiyle Müslüman çocukların eğitimi için ikinci “usul-i cedid” okulu açıldı (Allworth 1990: 131). Bunu Molla Corabey’in Buhara’da açtığı “usul-i cedid”le eğitim yapan ancak üç ay sonra kapatılan okul takip etti. Yeni metoda uygun ilkokul Buhara’da ancak 1908’de açılabildi. Taşkent’te yeni usulde eğitim yapan ilk Özbek cedit okulu 1901’te Münevver Karî ve iki yıl sonra 1903’te Mahmud Hoca Behbudî tarafından kuruldu. Bundan önce açılan okullar esasen Ta- tarların açtıkları okullardı. 1908 yılına gelindiğinde Türkistan’da bu okulların sayısı 92’yi bulmuştu (Devlet 1999: 40, Kasımov 2004: 21, 22). 1901 yılında Taşkent’te ilk “usul-i cedid” okulunu açan Özbek ceditçiliğinin öncülerinden Münevver Karî 1906’da kaleme aldığı şu sözlerinde, eğitim kurumla- rının hayati önemini vurguluyordu: “Ey dindaşlar, ey vatandaşlar! Adil olalım ve durumumuzu diğerleriyle, gelişmiş ülkelerle karşılaştıralım. Gelecek kuşakların istikballerini emniyet altına alalım ve onları diğerlerinin köleleri ve hizmetçileri olmaktan kurtaralım. Avrupalılar, ihmalimizden ve cehaletimizden fayda- lanarak hükûmetimizi elimizden aldılar ve yavaş yavaş zanaat ve ticaretimizi de ellerine geçiriyorlar. Kendimizi korumak için hızla sorunlarımızı ıslah etmeye çabalamazsak mil- letimiz, çocuklarımız ve geleceğimiz aşırı zor olacak. Reform, zamanımıza uyan bilimlerin hızla öğrenilmeye başlamasıyla başlar. Şimdiki çağın bilimlerini öğrenmek, okullarımızın ve öğretim yöntemlerimizin reformuna bağlıdır.” (Kâri 1906). Türk illerinde, çağdaş sistemde öğretim uygula- yan “usul-i cedid” hareketi, Rus istilasında çarla- rın idaresi altında uzun zaman bilim ışığı görmeyen Türk soylu halkların, bir eğitim öğretim ve kültür davası niteliği kazandı. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|