D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
167 Giriş 19. yüzyılın ikinci yarısında, Türkistan’ın 1 sosyal ve siyasî yapısını derinden etkileyen ve yeniden şekillendiren gelişmelerden biri, Rus yayılmasının sona ermesiyle Rus hakimiyetinin kurulmaya başlanması; diğeri de Rusya’da yaşayan Müslüman Türklerin en önemli fikir hareketi “Ceditçilik”in ortaya çıkmasıdır. Çarlık Rusyası’nda, cedit hareketinin gelişmesine ve yayılmasına yol açan önemli sosyal ve siyasî olayların yaşandığı 20. yüzyılın başında, ortaya çıkan tablo: 1905-1917 yılları arasındaki iki savaş, bir genel isyan ve iki ihtilal Rusya’da Çarlık yönetiminin sona ermesi, 1905 yılında Çarlık Rusyası’nın Mançurya’da, Rus-Japon Savaşında yenilmesi sonucunda çıkan ihtilalde Rusya’da Meşrutiyet idaresinin kurulması, Birinci Dünya Savaşı sırasında, Türkistan’da genel halk isyanının çıkması (1916), 1917 Şubat ve Ekim İhtilallerinin gerçekleşmesi… 20. yüzyılın başında, Rusya’da yaşanan bu sosyal ve siyasî olaylar Çarlık idaresi altındaki diğer ülkeler kadar Türkistan’ı da etkiledi. 1884 yılında İsmail Gaspıralı’nın (1851-1914) Bahçesaray’da açtığı «usul-i cedid” okulunda, hazırladığı ve uyguladığı eğitim reformuyla başlatılan ceditçilik, Türkistan’da 20. yüzyılın ilk yıllarından başlayarak ağırlıklı olarak Özbek aydınlarının öncülüğünde eğitim, basın, edebiyat ve siyaset alanlarında önemli rol oynamış, döneminin sosyal ve kültürel hayatını derinden etkilemiş bir millî uyanış ve aydınlanma hareketi olarak tanımlanabilir. Türk İ stan - Özbek Ced İ tç İ l İ ğ İ Prof. Dr. Münevver Tekcan * * Kocaeli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi. 168 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z İlk önce eğitim, basın ve edebiyatta kendini gösteren bu yenileşme hareketini, benzer reform ve değişim çabalarından ayıran en belirgin özelliği, Doğu medeniyetlerinde genel olarak yukarıdan gelen iyileştirme politikaları yerine, yenileşmenin halkın arasından gelen aydınların öncülüğünde ortaya çıkıp yükselmesiydi. Bu yenilikçi hareketin alışılmamış biçimde ortaya çıkışı, Çarlık idaresi altındaki Müslüman Türklerin yönetim mekanizmalarında reform yapmalarına imkân vermeyen sosyal konumlarından ileri geliyordu. Bu durum, toplumun değişim ve gelişimini sağlayacak iyileştirme politika ile metotlarını belirleyen ve uygulayan çok yönlü aydınların tıpkı Tatarlar arasında olduğu gibi, Türkistan’da da özellikle kültürel sahada yenileşme yolunu seçmelerine yol açtı. Eğitim sahasında başlayan ve zaman içinde sosyal hayatın bütün alanlarına yayılan bu yenileş- me hareketinin öncüsü, bir Kırım Tatarı olan Gas- pıralı, Türk-Tatar birliğinin ve Müslüman hayat tarzına uygun bir modernleşmenin önde gelen sa- vunucusu ve Rusya’daki Müslümanlar için bir “Ba- şöğretmen” oldu. Gaspıralı’nın ders kitaplarını ken- disinin yazdığı ve Müslüman okulları için miras bı- raktığı önemli bir eğitim sistemi terimi olan “usul-i cedid” yani “yeni metot”, bütün eğitim programlarında uygulanmaya başlandı ve daha sonra bu sistemin takipçileri “Ceditçiler” olarak adlandırıldı. Türkistan’da 20. yüzyılın başında ortaya çıkan Özbek ceditçiğinin önde gelen temsilcileri Münevver Karî (1880-1933), Mahmud Hoca Behbudî (1874-1919), Sadreddin Ayni (1878-1054), Abdullah Avlanî (1878-1934), Abdurrauf Fıtrat (1886-1938), Abdülhamid Süleyman Çolpan (1897-1938), Mustafa Çokay (1890-1941) Osman Hoca (1878-1968) gibi ay- dınlardı. Türkistan’da cedit okullarının açılmasından önce, Semerkant ve Buhara çevre- sinde reform fikrini ilk olarak Ahmet Kalle adıyla tanınan Ahmed Daniş (1828-1904) ortaya attı. Ahmed Daniş Buhara Hanlığı’nın Ruslar tarafından ele geçirildiği yıllar- da birkaç defa Rusya’ya gitmiş ve Buhara’nın ne kadar geri kaldığını anlamıştı. Isla- hat fikirlerini, Nevâdirü’l vekâî ve Tercüme-i Ahvâl-i Emîr-i Buhara-i Şerif adlı eserlerin- İlk önce eğitim, basın ve edebiyatta kendini gösteren bu yenileşme hareketini, benzer reform ve değişim çabalarından ayıran en belirgin özelliği, Doğu medeniyetlerinde genel olarak yukarıdan gelen iyileştirme politikaları yerine, yenileşmenin halkın arasından gelen aydınların öncülüğünde ortaya çıkıp yükselmesiydi. 169 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ de ve başka yollarla yaymaya başladı. Bununla bir- likte 19. yüzyılın başlarındaki eski mektep medrese sistemine itirazlar, özellikle A. Kursavî (1776-1813) ve Ş. Mercanî (1819-1889)’nin ilerlemeye engel oldu- ğu düşüncesiyle Buhara mektep medrese sitemini şiddetle eleştiren kitapları önemli rol oynadılar. Ce- ditçiliğin gelişmesinde ise, Gaspıralı’nın Tercüman (1883-1804) gazetesi ile Kazan ve Azerbaycan’dan gelen çeşitli yayınlar ve Osmanlı Türkiyesi’ndeki yenileşme hareketleri etkili oldu (Devlet 1999: 39- 40). Ayrıca 19. yüzyılın sonunda, Müslüman ül- keleri arasında yayılan Cemaleddin Afganî (1849- 1897) ve Muhammed Abduh (1839-1905) adları ile bağlantılı dinî reformlar, Avrupa sömürgeciliğine karşı birlik olmakla ilgili fikirler ceditçiliğin doğmasında belirli bir etkiye sahipti (Kasımov 2004: 4). İdil-Ural ve Azerbaycan’daki yenileşme faaliyetlerinden sonra 20. yüzyılın başlarında ortaya çıkan ve kendine özgü birtakım yerel özellikler edinen Türkistan ceditçiliği, öncelikle sosyal, siyasî ve kültürel bir hareket olarak toplumun bütün kesimlerinde, bir uyanış ideolojisi olarak hizmet etmiştir. Begali Kasımov Özbek ceditçiliğini, “Kafkas, Volga boyu ve Türkiye’deki ceditçiliklere göre geleneklere fazla bağlanıp kalan, genel Avrupa içtimaî medenî cereyanına yönelme fikrini ger- çekleştirmek için zorlu bir yoldan geçen ceditçiliktir.” diye tanımlamakta, Özbek ceditçilerinin tutumunu ise “Bizim ceditçilerde fikir ve gaye karışıklığı çok kuvvetli olmuştur.” biçiminde ifade etmektedir. Kasımov’a göre, bu durum özellikle üç farklı yolun seçildiği bağımsızlık mücadelesinde göze çarpıyordu. Bunlardan ilki, Dükçü İşan İsyanı, 1916 Merdikarlık Hareketi ve Basmacılık’ta 2 görüldüğü gibi Rusya’ya bağımlılıktan güç kullanarak kurtulmak, savaşarak özgürlüğe ulaşmaktı. İkincisi Gaspıralı ve M. Behbudî’nin seçtiği Rusların yardımı ile bilime sahip olmak, eğitim meselesinde haklar elde etmek, millî özellikleri canlandırmak amacını taşıyan mura- sa yoluydu. Münevver Karî, Hamza ve Avlanî gibi işbirliği yapma yolunu seçenlerin amacı ise önce Çar memurları, sonrasında Şura hükûmeti ile birlikte onların prog- ramlarına katılmak ve imkân dâhilinde bağımsızlığa ulaşmak için belli hazırlıklar yapmaktı (Kasımov 2004: 5, 6). Bu çalışmada, yenileşme hareketinin Türkistan’da eğitim, basın ve siyasî alanlarda en yoğun olduğu dönem, yani 20. yüzyılın ilk yıllarından cedit hareketinin büyük ölçüde gücünü yitirdiği ve yeni sınırların belirlendiği 1924 ilk Sovyet anayasasının kabulüne kadar olan süreç ağırlıklı olarak ele alınacaktır. Yine çalışmamızda, ceditçilik yolunda bir araya gelen Özbek aydınlarının Taşkent, Türkistan ceditçiliği, öncelikle sosyal, siyasî ve kültürel bir hareket olarak toplumun bütün kesimlerinde, bir uyanış ideolojisi olarak hizmet etmiştir. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|