D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
158 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z olunan siyasi, hügugi, igtisadi ve herbi sözlerin Türk- Rus ve Rus-Türk lüğeti” kitabını neşr etdirmişdir. O, Bibiheybetde, “Seadet” mektebinde de ders demişdir. Ü.Hacıbeyov Peterburg konservatoriyasında ali tehsil almış, Azerbaycan Halg Cümhuriyyetinin dövlet himnini ve “Çırpınırdı Gara deniz” mahnısını yazmışdır. Görkemli bestekar pedagog, edib ve publisist olmuşdur. Onun gohumu Müslüm Magomayev de ibtidai tehsilini Groznı’da almış, 1899-1904. illerde Gori Seminariyasında ohumuşdur. Şimali Gafgaza, Tereke gönderilmiş, Begoviç kend mektebine müdir teyin olunmuşdur. 1905. ilden 1911. iledek Lenkeran şeher mektebinde müellim işlemiş, 1911. ilden Bakı’nın Sabunçu mektebinde müellimlik fealiyyetini davam etdirmişdir. Azerbaycan’ın Rusiya terefinden işğalı Azerbaycan-Rus ictimai-medeni elagelerinin yahınlaşmasına tesir göstermişdir. Rus telimi, Rus mektebleri ile tanışlıg, yeni tipli mekteblerin açılmasına sebeb olmuşdur. Bu bahımdan “üsuli-cedid” mekteblerinin bir nümunesi de Rus-Azerbaycan mekteblerinin yaranması idi. İlk mekteb tipi Gazah gezasının Salahlı kendinde (1875) yaradılmışdı. Sonra 1887. ilde Bakı’da bir sinifli üçüncü dereceli hüsusi Rus-Azerbaycan mektebi açılmışdır. Tedris planına ana dili, Rus dili, Fars dili, hesab, coğrafiya, tarih ve şeriet fenleri dahil edilmişdir. Bakı’da fealiyyet gösteren yeni üsullu mekteblerin fealiyyeti Sultan Mecid Genizade ve Hebib bey Mahmudbeyov’un adı ile daha çoh bağlıdır. S.M.Genizade (1866-1937) Şamahı’da doğulmuşdur. İlk tehsilini mehelle mektebinde almış, S.E.Şirvani’nin teşkil etdiyi “Üsuli-cedid” mektebinde ve Şamahı’dakı Rus mektebinde tehsilini davam etdirmişdir. 1883-1887. illerde Tiflis Aleksandrovski Müellimler İnstitutu’nda ohumuşdur. Hemin ilde Bakı’ya gelmiş Hebib bey Mahmudbeyov’la birlikde ilk yeni tipli Azerbaycan ibtidai mektebini açmışdır. 1905. ile dek burada çalışmış, sonra Gori Müellimler Seminariyasının Azerbaycan şöbesinde müfettiş olmuşdur. S.M.Genizade 1890-1904. illerde dörd hisseden ibaret “Самоучитель тюркского языка”, “İstilahi Azerbaycan”, “Lüğeti-Rusi ve Türki”, “Klidi edebiyyat” eserlerini yazmışdır. 1920. ilden sonra o, Halg Maarif Komissarlığı ve başga elmi-pedagoji müessiselerde çalışmış, 1937. ilde repressiya olunmuşdur. İlk “üsuli-cedid” mekteblerinin tesiri, tebii ki, ölkenin mühtelif nahiyelerinde yayılmış, Şuşa, Şeki (Nuha), Gence (Yeliza- vetpol), Nahçı- van, Şamahı, İrevan’da bu tipli mektebler fealiyyete başla- mışdır. Hemin mekteblerin üstünlüyü Azer- baycan dili tedri- sinin mecburi olmasında idi. 159 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ “Üsuli-cedid” mekteblerinin bir görkemli nümayendesi de Hebib bey Mahmudbeyov’dur. O, Şamahı’da doğulmuş, 1887. ilde Tiflis Aleksandrovski Müellimler İnstitutu’nu bitirmişdir. 1887. ilde Bakı’da S.M.Genizade ile birlikde yeni tipli ibtidai Rus- Azerbaycan mektebini açmışdır. Ana dili esaslı şekilde öyrenilmekle beraber Rus, Fars dilleri, hesab, coğrafiya, tarih fenleri de tedris olunmuşdur. Mektebe yohsul uşaglar celb edilmiş, onların ohumalarına hüsusi gayğı gösterilmişdir. H.Mahmudbeyov 1921-1927. illerde Azerbaycan Pedagoji İnstitutu’nun direktor müavini ve direktoru olmuşdur. İlk “üsuli-cedid” mekteblerinin tesiri, tebii ki, ölkenin mühtelif nahiyelerinde yayılmış, Şuşa, Şeki (Nuha), Gence (Yelizavetpol), Nahçıvan, Şamahı, İrevan’da bu tipli mektebler fealiyyete başlamışdır. Hemin mekteblerin üstünlüyü Azerbaycan dili tedrisinin mecburi olmasında idi. XIX. esrin sonu ve XX. esrin evvellerinde Azerbaycan’da ibtidai tehsilin genişlenmesinde “üsuli-cedid” mekteblerinin ehemiyyeti böyük olmuşdur. Dövlet mekteb şebekesinin genişlendirilmesi, elbette, Ruslaşdırma siyasetinden ireli gelmişdi. Lakin tebii ki, buna mügavimet de az olmamışdı. Çar hökümeti ucgarlarda dünyevi tehsilin genişlenmesine imkan vermemiş, ana dili telimini mümkün geder mehdudlaşdırmağa çalışmışdır. M.E.Resulzade Rus-Azerbaycan mekteblerinde müselmançılıg ve millîlik ruhunun aşağı olduğunu nezere alarag yazırdı ki, hefte erzinde 20-30 saat dersden sonra 3 saat Türk diline, 2 saat şeriet derslerine ayrılırdı. 1905-1907. il Rus-burjua ingilabından sonra ise veziyyet bir geder deyişmiş, tehsil layihelerinde millî programlara, millî hüsusiyyetlere üstünlük verilmiş, “bu programa göre mektebler, her şeyden evvel millî olmalı idi. Birinci il telim ancag ana dilinde aparılmalı, sonrakı illerde ise Rus dili mecburi bir ders kimi tedris edilmeli idi” (M.E.Resulzade. İbtidai yerli mektebler. “Tereggi” gez., 20 noyabr 1908-ci il). XIX. esrin 60. illerinde Rusiya’da başlayan ictimai-pedagoji herekat yerlerde millî mezmunu güclendirmiş, telim-terbiye meselelerinde dönüş yaratmışdı. Rusiya’da K.D.Uşinski’nin teliminin ana dilinde keçirilmesi fikri Azerbaycan’da da geniş müdafie olunmuş, elmi-pedagoji fealiyyeti istigametlendirmişdir. K.D.Uşinski millî dilin ehemiyyetini nezere alarag yazırdı: “Dil neinki halgın heyatiliyini özünde ifade edir , o eyni zamanda mehz heyatın özüdür... Dil halgın bütün çoh esrlik menevi heyatının en dolğun ve en düzgün tarihi olmagla beraber, hele ne kitab, ne de mekteb olmadığı dövrde bele, halgı öyreden ve onu tarihin sonuna geder öyretmekde davam eden böyük halg terbiyeçisidir” (K.D.Uşinski. Seçilmiş eserleri. Bakı, 1953, s.111). K.Uşinski’nin halgçılıg, millîlik ideyası Rusiya’da telimin ecnebi dillerde aparılmasına ciddi tesir etmiş, Rus millî intibahını güclendirmişdi. Azerbaycanda da ana dili teliminin heyata keçirilmesinde Mirze İsmayıl Gasir, Seyid Ezim Şirvani, Mehemmed Tağı Sidgi, Sultan Mecid Genizade, Hesen bey Zerdabi, Mehemmedağa Şahtahtinski, Hebib bey Mahmudbeyov, Mahmud Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|