D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da

149
S
İ Y A S E T   V E  
K
Ü L T Ü R  
D
E R G İ S İ
VELİDOV, Cemaleddin Oçerk İstorii Obrazobannosti i Literaturi Tatar, 2.bsk. Oxford 1986, s.133-134,196-197.
MİNNULLİN, Cevdet “Fatih Kerimî Orenburg’ta”, Kazan Utları, sy. 8, 1987, s.161.
KERİMULLİN,  Ebrar  (1996),  “Fatih  Kerimi  ve  İstanbul  Mektupları”,  Türk  Dünyası  Aydınları  Sempozyumu 
Bildirileri, Kayseri s.335-345.
ŞEKÜROV, Ferit “Fikir”, Gasırlar Avazı, sayı 3-4, 1996, s.249-251.
KAMAL, Galiesgar I. cilt, Kazan 1950, s. 5-30.
Galimcan İbrahimov Turında istelekler, Kazan 1966, 423 s. 
Galimcan İbrahimov, “Büyük Ustadımıznıñ Tarihi Bir Tenkidi”, Añ, Sayı 2, 1915, s.39-47. 
Galimcan İbrahimov,”Medrese-i Aliye Vakası Hakkında Bir Niçe Söz”, Añ, Sayı 20, 1915, s.356-357. 
Gerhard V. Mende, Der Nationale Kampf der Russlandtürken, Berlin 1936, s.50-74. 
KIRIMLI, Hakan Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler, Ankara 1996, s.58-60.
HASANOV, M.; Galimdjan İbrahimov, Kazan 1969, 431 s.
HASANOV, M.; Pısatel, Uçenıy, Revolyutsioner, Kazan 1987
MARAŞ, İbrahim Türk Dünyasında Dini Yenileşme, İstanbul 2002, s. 97-110.
NURULLİN, İbrahim XX Yöz Başı Tatar Edebiyatı, Kazan 1982, s.32,52.
İBRAHİMOV, F.İ.; Belem Elifbadan Başlana, 2 bsk. Kazan 1994, s.135-140.
ILGAR İhsan (hzl.), Rusya’da Birinci Müslüman Kongresi, Ankara 1990, s.75-77, 238-245,276-280.
RAMİYEV, İsmail Vakıtlı Tatar Matbuatı, Kazan 1926, s. 19-20.
TÜRKOĞLU,  İsmail  (2000),  Rusya  Türkleri Arasındaki  Yenileşme  Hareketinin  Öncülerinden  Rızaeddin  Fahreddin, 
İstanbul 
TATARSKOY İstoriya (1968), ASSR, Kazan s.404. 
TATARSKOY İstoriya (1965), Sovetskoy Literaturı, Moskova 
Medreselerde Kitap Kiştese, Kazan 1992, s.75,105,111.
MUHAMMEDOVA, E (1968), Bolşoya Jizn, Kazan 
GAYNULLİN (Muhammet hzl.), (1979), Tatar Megrifetçilik Edebiyatı, Kazan s. 220-263,411-412.
GAYNULLİN, Muhammet (1957), Tatar Edebiyatı XIX Yüzyıl, Kazan s. 340-400.
GAYNULLİN, Muhammet (1978), Tatar Edipleri, Kazan s.13-78.
MEHDİEV, Muhammet (1987), Edebiyat hem Çınbarlık, Kazan s.209-232.
DEVLET, Nadir (1985), Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi, Ankara s. 11-151.
DEVLET, Nadir (1917), Ekim İhtilâli ve Türk-Tatar Millet Meclisi, İstanbul 1998.
DEVLET, Nadir (2011), Unutturulan Türkçü, İslamcı Modernist İsmail Gaspıralı, İstanbul s. 133-177.
DEVLET, Nadir (2011), Millet ile Sovyet Arasında, İstanbul s. 27-35
Devlet, Nadir (1990), “Alimjan Barudi (1857-1921), Central Asian Survey, C. IX, sayı 2, 145-149.
RAHİMOV, Süleyman (1992), “Galiya Medresesi”, Medreselerde Kitap Kiştesi, Kazan s.122-125.
MERDANOV, Raif (1991), El-Islah Gazetasının Bibliografik Kursetkeçe, Kazan s.76. İndus Tagirov, Revolyutsionnaya 
Borba i Natsionalno-Osvoboditelnoye Dvijeniye v Povolje i na Urale, Kazan 1977, s.151-167.
KERÎMÎ, Ravil Ötebay FARHŞATOV Marsel (1998), “Galiya”, İslam na territorii bıvşey Rossiyskoy imperii, Moskova, 
s. 29-30.
KERÎMÎ, Ravil Ötebay- (1996), “ korbannarı Dehşetli Devir “, Gasırlar Avazı, Kazan sayı 1/2, s. 174-180.
MUHAMETŞİN, Refik (1987), Okrılennıy Borboy, Kazan 142 s.
NEFİYGOV  Refik;  “  TURINDA  Fatih  Kerimi  (1993),  “,  Kazan  Utları,  s.  1,  1993,  s.158-163.  Cafer  Seydahmet 

---

150
D
Ü Ş Ü N C E  
D
Ü N Y A S I N D A  
T
Ü R K İ Z
Kırımer, Bazı Hatıralar, İstanbul s.177.
DAUTOV Reis (1979), (hzl.), Galiesgar Kamal Turında İstelikler, Kazan 190 s.
MUHAMMEDİŞ, Rukiye (1936), “Edebiyat tarihibizniñ bir burlışı”, Millî Bayrak, s. 31, Mukden s. 2-3.
Rusya Müslümanlarının İkinci Umûmi İsyezdine Mahkeme-i şer’iyye Tarafından Daklad, Ufa 1917, s. 24-26.
Sovet Tatarstanı Yazuçıları, Kazan 1986, s.271-272;.
RAHİMOV Süleyman (1992), “Galiya Medresesi”, Medreselerde Kitap Kiştesi, Kazan 114-128.
MERCANİ, Şehabeddin (1900), Kitabu Müstefüdi’l- Ahbar fi Ahvali Kazan ve Bulgar, c.2, Kazan s. 239-241.
Tatar Edebiyatı Tarihi III, Kazan 1986, s.338-357. 
Tatar Edebiyatı Tarihi IV, Kazan 1989, s.181-200. 
Tatar Edebiyatı Tarihi, cilt II, Kazan 1985, s.334-350, 512-513.
Tatar Sovet Tiatrı, Kazan 1975, s. 12-13, 58-59.
KAMALOV, Tavkil (1997), Tatarskie Bogoslovı Ziya Kamali, Kazan s. 6-9, 18-30, 48-53.
ÇAVDAR, Tevfik (1992), Türkiye’de Liberalizm (1860-1990), Ankara s.127-140.
GIYMADİEV, Üzbek (1977), Satıra Koralı Bilen, Kazan 62-64.
SARINAY, Yusuf (1994), Türk Milliyetçiliğinin Tarihî Gelişimi ve Türk Ocakları 1912-1931, İstanbul s.95-97.
Zafer Toprak, Millî İktisat-Millî Burjuvazi, İstanbul 1995, s. 29-30.
TOGAN, Zeki Velidi “Hüseyin Efendi Feyizhanof’nun tercüme-i hâline aid eybirler”, Şura, sayı 16, 1912, s. 494-
496.
ZENKOVSKY A. A. (1960), Pan-Turkism and Islam in Russia, Cambridge-Massachusetts s.113, 162-163.
KEMÂLÎ, Ziya (1913), Dinî Tedbirler, Ufa s. 15-32, 58-75.
KEMÂLÎ, Ziya (1913),.Dinî Tedbirler, Ufa 
“Tercüme-i hal muharrir gazete-i Fikir: Kamil Mu’ti Tuhfetullin”, El-Asr ül-Cedid, sayı 10, Uralsk 1906, s. 531-533.
“Doğumunun 100. Yılı Dolayısıyla Fatih Kerimî”, Kazan, sy. 2, Ankara 1970, s.35-36.
“Mektuplar”, Kazan Muhbiri, s. 323, 1 Nisan 1909, s. 3.

---

151
Sosial-siyasi  ve  medeni  şerait.  “Üsuli-cedid”  mekteblerinin  teşekkülü  ve 
nümayendeleri.  Yayılma  coğrafiyası.  Müellim  kadroları  hazırlığı.  Gori  Müellimler 
Seminariyası  ve  onun  Azerbaycan  şöbesi.  Tehsilde  osmanlıperestlik.  Tehsilde 
rusperestlik. Anadilli, millî ruhlu, dünyevi mezmunlu mekteblerin yaranması. Mektebin 
tipleri. Program ve derslikler. “Debistan”, “Rehber” ve “Mekteb” jurnallarında maarif 
meseleleri. XX. esrin evvellerinde tehsilin inkişafı. Heyriyye cemiyyetleri. Azerbaycan 
Müellimlerinin I, II ve III gurultayları. A.Şaigin ana dili uğrunda mübarizesi. M.E.Sabir, 
A.Sehhet,  Gafur  Reşad  ve  başgalarının  maarifçilik  fealiyyeti.  Millî  elm  ve  tehsilin 
inkişafında F.Köçerlinin rolu. Azerbaycan Halg Cümhuriyyeti dövründe elm ve tehsil.
 Azerbaycanda elm, tehsil ve maarifin teşekkülü, esasen, XIX esrin II. yarısına aiddir. 
Gafgazda  kapitalist  igtisadi  münasibetleri  elm,  tehsil  ve  maarifi  herekete  getirmişdi. 
Bu  sahede  Rus  maarifçileri  mühüm  rol  oynamışdılar.  Bu  bahımdan  A.Bakıhanov, 
M.F.Ahundzade,  M.Ş.Vazeh,  İ.Gaspıralı,  K.Uşinski  ve  başgalarının  hidmetleri  böyük 
olmuşdur. Avropada klasisizm sengimiş, Fransa burjuva ingilabları neticesinde J.J.Russo, 
Volter  kimi  ilk  Avropa  maarifçileri  yetişmişdi.  Maarifçilik  herekatı  Rusiyaya,  oradan 
Azerbaycana yayılmışdı. Elm, tehsil ve maarif sahesinde görkemli hadimler meydana 
gelmişdi. XIX esrin II yarısından sonra maarifçilik ictimai-pedagoji fikrin bütün sahelerini 
ehate etmiş, millî şüuru yetirmişdi. Halgın maariflenmesi ile milletin tereggisi mümkün 
olmuşdu.
Azerbaycan  ELmı-Pedagojı  
F
IKRI
 ve “Üsulı-Cedıd” 
Mekteplerı
Prof. Dr. El
İ
zade Esgerlı
*
 
* 
AMEA Nizami adına Edebiyyat İnstitunun baş elmi işçisi filologiya elmleri doktoru 
professor.    

---