D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
152 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z Azerbaycanda humanitar fikir istigameti, elbette Türkiye, İran ve Rusya amili ile bağlı olmuşdur. Bir anlıg C.Memmedguluzadenin “Anamın Kitabı” dramını hatırlayalım. Eserde Azerbaycan, ümumen Şerg tehsil sisteminin Fars, Rus ve Türk edebi-ictimai mühiti ile bağlı olmasının incelikleri ifadesini tapmışdı. Dediyimiz odur ki, XIX esrin II yarısından sonra elm ve tehsil üsulunun esasları İran, Türkiye ve Rusiya ile müeyyenleşirdi. Azerbaycanda ve Türkiyede kapitalist igtisadi münasibetleri “üsuli-cedid” deyilen millî herekatçılığı doğurmuşdu. Bu da tebii ki, elm ve tedrisin inkişafına mühüm tesir göstermişdi. Gafgaziya’da, ümumen, Şergde İran, Türkiye ve Rusiya sosial-siyasi ve menevi strukturlara tesir ederek mövge üstünlüyünü elde sahlamag istemişdi. Hatırlayağın İran-Rus ve Türk- Rus müharibelerini. Hemin müharibelerin neticeleri olarag Azerbaycanda maarif ve medeniyyet işi öz harakterini müeyyenleşdirmişdi. XIX. esrin II yarısında mövcud maarifçilik tedrisde de bir yenilik doğurmuşdu. Mollahana, medrese tipli mektebler, fanatizm ve mövhumatı tebliğ eden telimler zeiflemiş, millî ruhlu, dünyevi harakterli mekteb-ders üsullu yaranmağa başlamışdı. Elbette, bunun sosial-siyasi ve medeni-kulturoloji sebebleri var idi. İran, Türkiye, Rusiya ve Azerbaycan münasibetlerini nezere alsag, demeliyik ki, ölkemizde mövcud olmuş elm ve tehsil üsulu İran, Türkiye ve Rusiya’da geniş menada ümumilik teşkil etmişdir. Elbette, burada İrevan ve Gürcüstan istisna deyildir. Bu bahımdan demeliyik ki, XIX. esrin II. yarısından “üsuli-cedid” adlandırılan mektebler Guzey ve Güney Azerbaycanı, Türkiye, İrevan, Gürcüstan ve Rusiya sosial-siyasi, igtisadi- medeni münasibetlerine esaslanmışdır. “Üsuli-cedid” maarifçilik herekatı Osmanlı Ebdülhemid Türkiyesi, Nikolay Rusiyası, Mehemmedeli İran üsuli-idaresi üçün ortag mekan olmuşdu. Bes “Üsuli-cedid” deyilen tedris üsulu hansı tarihi şeraitde meydana gelmişdi? Yaranmağının mügeddem şertleri nece idi? “Dersi-üsuli-cedid” millî zeminde meydana geldiyinden millî mesele idi. Ortodoksal skolastik elm ve telimi dünyevi tefekkür üstelediyinden yeni üsullu mekteb ve telimlerin meydana gelmesi üçün sosial-siyasi şerait yetişmişdi. En esası bu idi ki, millî maarifçilik herekatı halg içerisine getmişdi, bütün zehmetkeş tebegeleri herekete getirmişdi. “Üsuli-cedid”çilikde millîlik, Bu bahımdan demeliyik ki, XIX. esrin II. yarısından “üsuli-cedid” adlandırılan mektebler Guzey ve Güney Azerbaycanı, Türkiye, İrevan, Gürcüstan ve Rusiya sosial-siyasi, igtisadi-medeni münasibetlerine esaslanmışdır. 153 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ dünyevilik ve helgilik başlıca amil olmuşdu. Bir az da konkretleşdirsek, “cedidçilik” Bakı, Guba, Şuşa, Şeki, Zagatala, İrevan, Nahçıvan, Gazah, Gence, Tiflis, Tebriz, Şamahı, Lenkeran, Cebrayıl erazilerini ehate etmişdi. “Üsuli-cedid” mektebleri ortag edebi fikir bahımından Bağçasaraydan başlamışdı. Bu herekat Kırım Tatarı olan İsmayıl Bey Gaspıralı’nın adı ile bağlı olmuşdur. İ.Gaspıralı 1851. ilde Kırım’ın Ovçuköy kendinde, herbçi ailesinde doğulmuşdu. “Gaspıra” onun atası Mustafa ağanın doğulduğu yerin adıdır. İ.Gaspıralı’nın ictimai-pedagoji dünya görüşünün formalaşması Rusiya ile bağlıdır. Atası Odessa gimnaziyasını bitirmişdi. Dövrünün mütereggi ziyalısı olmuşdu. İ.Gaspıralı’nın heyatının müeyyen müddeti Bağçasaray’da keçmişdi, evvel medrese tehsili almış, sonra Simferepol ve Voronej’de Rus mekteblerinde ohumuşdu. Rusiya’da tehsil islahatları ile tanış olan İ.Gaspıralı mensub olduğu erazide – Bağçasaray’da yeni tipli mekteb teşkil etmeye başlamışdı. O, millî mefkuresinin esaslarını “Rusiya Müselmanları” (1881) adlı eserinde ifade etmişdir. İ.Gaspıralı islahatı ibtidai mekteblerden tedricen başlamışdı. Bildirirdi ki, dersler Guranı ohumag ve yazmagdan, namaz gılmag ve İslam tarihini öyrenmekden başlamalıdır (Dini yoh, tamamile dünyevi haraktlerde! Bu günkü orta mekteb tedrisini hatırlayalım/?/). Telimin esasında millî mezmun dayanmalıdır, yeni Türk dili, onun fonetik, morfoloji ve sintaktik esasları öyredilmelidir. Dünyevi bilikler sırasından riyaziyyat, coğrafiya, dunya tarihi, anatomiya ve başga fenler tedris edilmelidir. İ.Gaspıralı yazırdı: “Rusiya Türklerinde 16 mine yahın mehelle mektebi, 214 medrese var. Burada yalnız Guran ve namaz duaları öyredilir. Uşaglar Türkce beş setir ohumağı ve yazmağı öyrenmeden Guranı bitirirler.” O, bu sebebden Bağçasaray’da “üsuli-cedid” mektebi açmış, Türk dünyasına, ümumtürk fikir ve düşüncesine güclü tesir göstermişdir. Elbette, bele düşünmek olmazdı ki, İ.Gaspıralı’nın “üsuli-cedid” mektebinden sonra, başga “üsuli-cedid” mektebleri yaranmağa başlamışdı. Bu bir ideya-nezeri başlangıc – herekatçılıg olub tedricen coğrafi erazilere yayılmış, yeni mekteblerin açılmasına şerait yaratmışdı. XIX. esrin 60. illerinden başlayarag bu herekatların özülü goyulmuşdur. Bes bu “üsuli-cedide” sosial-siyasi münasibet nece olmuşdur? Bu bahımdan Guzey ve Güney Azerbaycan, Türkiye ve Rusiyanın sosial-siyasi ve medeni mövgeyi nezere alınmalıdır. Tebii ki, kadro siyaseti aparılmadan, müellim kadroları yetişdirmeden tedris işini heyata keçirmek olmazdı. Bes kadro siyaseti nece heyata keçirilmişdi? Elbette, her En esası bu idi ki, millî maarifçilik herekatı halg içerisine getmişdi, bütün zehmetkeş tebegeleri herekete getirmişdi. “Üsuli- cedid”çilikde millîlik, dünyevilik ve helgilik başlıca amil olmuşdu. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|