D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
154 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z hansı siyasi-igtisadi ve menevi mühitin üstünlüyü şeraitinde. Bele bir mühit ise Rusiya olmuşdu. Azerbaycanda medeni şeraitin yetişmesi görkemli ziyalıların adı ile bağlıdır. XIX. esrin böyük alimi, professor Mirze Kazım bey A.Bakıhanov’un Fars dili grammatikasına rey vermişdi. M.F.Ahundzade’nin Ereb elifbasını deyişmesinde onu müdafie etmişdi. Türk dilinin elmi grammatikasının yazılmasında böyük emeyi olmuşdu. Elifba islahatı meselesinde M.F.Ahundzade’ni müdafie edenlerden biri M.Şahtahtinski olmuşdu. O, “Tekmilleşmiş müselman elifbeyi” adlı ilk kitabını (1879) Tiflis’de neşr etdirmişdi. M.Şahtahtinski elmi fealiyyete Almaniya’da başlamışdı, Şerg tarihinden tedgigatları var idi. Beynelhalg Fonetika Cemiyyeti (1899), Beynelhalg Asiya Cemiyyeti (1900), Rusiya İmperator Coğrafiya Cemiyyeti Gafgaz şöbesinin (1903) hegigi üzvü, Bakı Dövlet Universitetinin professoru (1920) olmuşdu. M.Şahtahtlı “Mосковские ведомости” gezetinin İstanbul’dakı mühbiri, 1891-1893. illerde “Kaspi” gezetinin müveggeti redaktoru işlemişdi, Avropa’da, Paris’te yaşamışdı. Fransa kollecinde Şerg dillerinden ders demişdi. Sorbonna Universiteti’nde fonetika sahesinde tedgigat aparmış, Fransa Maarif Nazirliyi’nin fehri diplomunu almışdı. 1902. ilde Tiflis’de “Geyret” metbeesini açmış, 1903. ilde “Şergi-Rus” gezetini neşr etdirmişdi. Azerbaycan Halk Hakimiyyeti dövründe Bakı Universiteti’nde Şerg dillerinden ve edebiyyatından mühazireler ohumuşdu. Müellim kadroları hazırlığı Cenubi Gafgaz’dan başlamışdı. İlk müessise 1866. ilde yaradılmış, Tiflis Aleksandrovski Müellimler İnstitutu (1866-1919) olmuş, şeher üçün müellim kadroları hazırlamışdır. 1896. ilde Şemsi Esedullayev onun fehri müdiri seçilmişdir. Tehsil pullu (paralı), Rus dilinde idi. Mektebe Gafgaz’da yaşayan gencler gebul edilirdi. Görkemli halg maarifperverleri Sultan Mecid Genizade, Hebib bey Mahmudbeyov, Süleyman bey Ebdürrehmanbeyov hemin institutda ohumuşdu. XIX. esrin ilk mekteb tipi seminariyalar olmuş ve 1871. ilde Kuban’da yaradılmışdır. 1876. ilde ise Gürcüstan’ın Gori şeherinde açılmışdır. Ne üçün bele? Çünki Azerbaycan XIX. esrin evvellerinden Rusiya terefinden işğal olunmuşdu. Sosial-siyasi ve menevi teşkilatlar onun elinde cemleşmişdi. Çar canişinliyi ise Tiflis’de yaradılmışdı. Şeher edebi- medeni mühit hesab olunurdu. Odur ki, ilk bele mektebler ya Rusiya şeherlerinde, ya da Tiflis’de açılmalı idi. Zagafgaziya Müellimler Seminariyası bele yaranmışdı. Mekteb 1876. ilde Gori şeherinde fealiyyete başlamışdı. Üç şöbesi olmuşdur: Rus, Gürcü, Ermeni. 1879. ilde Azerbaycan’da müellim kadroları hazırlığı megsedile seminariyanın Azerbaycan (Tatar) şöbesi açılmışdı. Yerlerde ilk tehsil forması ibtidai mektebler idi. Bundan sonra seminariyada ohumag, pedagoji tecrübe keçmek olardı. Azerbaycan şöbesinin ilk müdiri Hristian olan Aleksey Osinoviç Çerniyayevski idi. O, Şamahı’da doğulmuş, ilk tehsilini geza mektebinde almışdı. 155 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ A.O.Çernyayevski 1866. ilde Şamahı’nın Mereze kendinde ilk halg mektebini açmış, pulsuz müellimlik etmişdi. O, K.Uşinski’nin davamçısı idi, millî başlangıca üstünlük verirdi. A.O.Çerniyayevski şergde ilk “Veten dili” (1882) dersliyinin müellifi idi. Eyni zamanda S.Velibeyov’la birlikde “Rus dili” (1883) dersliyini ve “Veten dili” dersliyinin ikinci hissesini (1888) yazmışdı. A.O.Çernyayevski “cedide”sinin mehsusi hüsusiyyeti Azerbaycanlı uşagların telim-terbiyesi ile bağlı olmuşdur (Bu işin ne geder çetin olduğunu İ.Şıhlının “Deli Kür” romanından hatırlayayım, eserde A.O. Çernyayevskinin tebii obrazı yaradılmışdır). F.Köçerli yazırdı ki, “bizim egidemize göre K.Uşinski’nin “Родноe слoво” (“Ana dili”) dersliyi Rus mektebleri üçün hansı ehemiyyete malikdirse, A.O.Çernyayevskinin “Veten dili” dersliyi de Azerbaycanlılar üçün ele bir ehemiyyete malikdir.” (F.Köçerli. Seçilmiş eserleri. Bakı, 1963, s.242) Seminariyanın nezdinde ibtidai mekteb açılmışdır. Şeriet, Rus dili, hesab, tarih, edebiyyat, resm, hendese, Azerbaycan dili fenleri – dini ve dünyevi bilikler öyredilmişdir. A.O.Çernyayevski 14 il seminariyanın Azerbaycan şöbesinin inspektoru işlemişdir. Seminariyanın müellim kadroları ve telebleri çoh olmuşdur. Mirze Hüseyn Efendi Gayıbzade 1879-1881. illerde seminariyada Şerg ve Azerbaycan dillerinden ders demişdir. “Nümuneyi-lehceyi Azerbaycan”, “Mügeddes tarih ve serf-nehv”, “Yeniyetmeler üçün elmin esasları”, “Dünyevi hesab elminin meseleleri” adlı dersliklerini yazmışdır. M.H.Gayıbzade özünün mevacibi hesabına 43 nefer Azerbaycanlı seminaristi ohutmuşdur. Reşid bey Efendiyev, Firudin bey Köçerli, Teymur bey Bayramelibeyov, Memmed ağa Vekilov, Sefereli bey Velibeyov ve başgalarını. “Üsuli-cedid” mektebinin görkemli nümayendesi S.E.Şirvani Şamahı şeher mektebinden uzaglaşdırılandan sonra M.H.Gayıbzadeye müraciet etmiş, müellimliye gayıtması üçün ondan kömek istemişdir. S.E.Şirvaninin ona hesr etdiyi 84 misralıg gesidesi vardır. M.H.Gayıbzade gızları Nigar ve Gövher hanımı ohutmuşdur. Onlar Rus dilinde Tiflis Nüceba Gızlar İnstitutu’nda tehsil almışlar. Hetta, Gövher Gayıbova 1903. ilde M.F.Ahundov adına Azerbaycan Millî Kitabhanasının esasının goyulmasında yahından iştirak etmişdir. M.H.Gayıbzade 1917. ilde Tiflis’de vefat etdiyinde, Tiflis ve Bakı Guberniyaları’nın tehsil müessiselerinde dersler dörd gün dayandırılmışdı. Azerbaycanlılar’ın tehsili sahesinde böyük hidmetleri olan Ebdüsselam Ahundzade Ereb, Fars ve Türk dillerini öyrenmiş, 1879-1883. illerde Gori seminariyasında Azerbaycan dili ve şeriet müellimi işlemiş, Gafgaz Müselmanları Ruhani İdaresinin reisi olmuşdur. Dine, dilçiliye, tarihe, edebiyyata, maarife aid kitabları vardır. Onun “Mügeddes peyğemberlerin tarihi” kitabını H.Z.Tağıyev çap etdirmişdir. Zagafgaziya Müellimler Seminariyasının Azerbaycan şöbesine ilk defe 1879. ilde 32 nefer gebul olunmuş, bunlardan 24 neferi A.O.Çernyayevski’nin teklifi ile gelmişdi. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|