D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
172 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z Münevver Karî, çağrı niteliğindeki bu söz- leriyle bir yandan toplumunun içinde bulunduğu durumu anlatırken, diğer yandan bilginin gücüne olan inançla milletin ve gelecek kuşakların kurtulu- şu için çaba göstermenin sorumluluğunun millete, Müslümanlara düştüğünü, ilerlemenin anahtarının bilgi ve eğitim olduğunu, dolayısıyla Ceditçilerin reformu gerçekleştirmek için “usul-i cedid” okul- larını, yenileşme planlarının merkezine aldıklarını vurguluyordu. Bu da yenilik hareketinde sürekli iyileşme ve yenileşme kavramlarını temel alan Ce- ditçileri, doğrudan doğruya aydınlanma geleneği içine yerleştiriyor, böylece mensup oldukları top- lumdaki diğer gruplardan ayırıyordu. 1901-1905 yılları arasında, yeni metodu uy- gulayan okulların açılması, Buhara başta olmak üzere diğer şehirlerde Çarlık yönetimi ve mahallî muhafazakârların engelleriyle karşı karşıya gel- di. Müslüman Türkler arasında eğitim reformuyla Batılılaşmayı hedef alan “usul-i cedid” hareketi- ne, eski sistemde öğretimin savunucusu “usul-i kadimciler” diye adlandırılan mollalar, işanlar ve muhafazakârlar büyük tepki gösterdiler. Eski usulcüler yeni okullarda fen dersleri ve pozitif ilimlerin okutulmasını zararlı buldular; bütün imkânları ile buna karşı koymaya çalıştılar. Ceditçileri zararlı ve tehlikeli gösterdiler (Taymas 1966: 168, Dev- let 1999: 53). Usul-i cedid okulları açılırken Türkistanlı aydınlar da pek çok güçlük ve dire- nişle karşılaştı. Yeni okullar için 1902’de Üstaz-ı evvel adlı ilk ders kitabını yazan Taş- kent’teki “usul-i cedid” okulunun muallimi Saidresul Azizî’ye “kafir, hain” lakâbı verildi. Semerkant’ta Sıddık Aczî beş-altı bin kişinin huzurunda, Ulugbek Medrese- si Camii’nde “kâfir” ilân edildi. Cedit hareketinin öncülerinden Avlanî 1904’te cedit okulu açıp öğretmenlik yaptığı günlerde, mollaların Ceditçileri, halk arasında “mü- nafık, müfsid, zındık, dinsiz” sözleriyle karalamaya başladığını, Münevver Karî ise o yıllarda cedit okullarına ulema, zenginler hemen herkesin karşı olduğunu, Cedit- çilerin bu okullara iyi gözle bakanları kendilerine dost görüp onları kucakladığını yazıyordu (Kasımov 2004: 25). Bunların yanında usul-i ceditçiler yeni metot okulları kurarken çeşitli malî zorluklarla karşılaştılar. Rus hükûmetinin yeni açılan okullara bir desteği olmadığı Usul-i cedid okulları açılırken Türkistanlı aydınlar da pek çok güçlük ve direnişle karşılaştı. Yeni okullar için 1902’de Üstaz-ı evvel adlı ilk ders kitabını yazan Taşkent’teki “usul-i cedid” okulunun muallimi Saidresul Azizî’ye “kafir, hain” lakâbı verildi. 173 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ gibi resmen tanımadığı bu okullardan istediğini, herhangi bir gerekçe ile kapatabi- lirdi. Buna rağmen Kazan, Türkistan ve Bozkır eyaletlerinde ticaretle zenginleşen burjuva kesimin desteğiyle bu okulların malî sorunları büyük ölçüde çözüldü (Dev- let 1966: 53). Bu okullar için Türkistan’da çok sayıda ders kitapları da yazılmaya başlan- dı. Öncelikle Said Resul Azizi’nin Rus okulları için yazıp, 1901 yılında yayımlanan Ustaz-ı Evvel kitabından yararlanıldı. 1903 yılından sonra cedit okulları için özel ders kitapları yazmak ihtiyacı doğdu. Ancak bu kitapların basılmasında birtakım engel- lerle karşılaşıldı. Behbudî Kitab-ı Müntahab-ı Coğrafıya-i Umumi’sini yayımlamak için uzun süre mücadele ettikten sonra 24 Ağustos 1905 tarihinde Sen-Petersburg san- süründen izin almayı başardı. Bu kitap 1906 yılında Semerkant’ta G. İ. Demurov Yayınevi’nde basıldı. 1907 yılında “usul-i cedid” ders kitapları daha sık yayımlan- maya başladı. 1907-1910 yıllarında Münevver Karî’nin Edib-i Evvel, Edib-i Sani kitap- ları; Abdulla Avlanî’nin Edebiyat yahut Millî Şiirler mecmuası, Birinci Muallim, Muh- tasari Tarih-i Enbiya ve Tarih-i Enbiya ve Tarih-i İslam; Buhara’da Ayni’nin Tahrib-us Sıbyan kitapları neşredildi. 1911-1913 yıllarında bunlara Rüstem Bey Yusufbekov’un Talim-i Evvel, Ta’lim-i Sani’si; Münevver Karî’nin Heyavic-i Diniye, Yeryüzü; Kokanlı Mirza Hayrullahan’ın Tuhfatü’l-Eftal; Buharalı Abdurrauf Fıtrat’ın Muhtasar Tarih-i İslam; Namanganlı Abdurrazzak bin Mirza Karî’nin Miftahu’l-Evvel; Semarkantlı Abdulmamin Hoca Eşanoğlu’nun Nasayıku’l-Afal; Avlani’nin Mektep Gülistanı, Türkî Gülistan yahut Ahlak; Karî Muhammad Rahimbay’ın Nimetu’l-İslam; Siddiki-Aczi’nin Tecvid el Kur’ân” gibi birçok kitap bunlara dâhil oldu. Birinci Dünya Savaşından son- ra 1917-1920 yılları arasındaki siyasi sarsıntılar döneminde, “usul-i cedid” okulla- rında duraklama olmadığı gibi ders kitapları da basılmaya devam etti. Eski kitaplar yeniden basılırken yeni yayınlar da çıktı. Fıtrat’ın Muhtasar Tarih-i İslam (1915), Oku (1917), Aşurali Zahiri’nin İmla (1916), Şakircan Rahimi’nin Savga (1919), Kettelerge Okış (1920), Özbek Elifbası (1922) bunlar arasındadır (Kasımov 2004: 23, 24). Bu dönemde yazılan kitaplara bakıldığında, eserlerin dili, yazarlarının sıklık- la vurguladığı gibi, “Türkistan şivesinde, en kolay yöntemle, tedrici biçimde, açık bir dil ve kolay bir terkip” özelliği taşıyordu (Kasımov 2004: 23, 24). Bunun yanında Buharalı ulema arasındaki Ceditçileri destekleyenlerin yenil- giye uğraması sonucunda emirlikteki “usul-i cedid”le eğitim 1909’da yasaklandı. Bundan dolayı tüccarlar, Buhara’da alamayacakları modern Müslümanlık eğiti- mini alabilmeleri için öğrencileri İstanbul’a gönderme amacıyla Terbiye-i Etfâl’i (Çocuk Eğitim Derneği) kurdular. 1910 ve 1914 yılları arasında İstanbul’a eğitim için gönderilen öğrencilerin sayıları 105 olmasına rağmen bu Osmanlı bağlantısının Buhara ceditçiliği üzerinde çok önemli bir etkisi oldu (Benningsen: 104). 1908’de Buhara’da Ahmet Can Mahmud, Sadreddin Aynî ve Osman Hoca gibi ceditçi ay- Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|