D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
162 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z Eli bey Hüseynzade, Mehemmed Hadi, Hüseyn Cavid ve füyuzatçılıg amili, Rusçulug olarag Mirze Elekber Sabir ve “Molla Nesreddin” amili tarihi-medeni önem kesb etmişdir. Türkiye’de tenzimat dövründe mekteblerin üç tipi olmuşdur: rüşdiyye (4 illik, ibtidai), edadiyye ( orta ve peşe tehsili üçün hazırlıg pillesi, 4 illik), sultaniyye (6 illik, rüşdiyye ve edadiyyeni birleşdiren). Bunlar maarifçiliyi tebliğ eden ilk Osmanlı lisey-mektebleri olmuşdur. İstanbul’da 1848. ilde ilk rüşdiyye mektebi açılmış, 1852. ilde 12, 1853’de 25, 1874. ilde 18 rüşdiyye mektebi olmuşdur. Tenzimatçıların Universitet açmag haggındakı 1846. il gerarı 1863. ilde gerçekleşmişdi. 1869. ilde halg tehsili haggında gerar gebul etmiş, 1873. ilde Hoca Toşin Efendinin rehberliyi ile universitet açılmışdır. Türkiyede “Genc Türkler” ingilabı (1908-1914) dövründe maarif işi heyli inkişaf etdirilmişdir. Azerbaycan’da tehsil, mekteb sahesinde burjuaziyanın verdiyi imkanları Türk burjuaziyasının heyatında da müşahide edirik. Menbelerin verdiyi melumata göre 1908. ilden sonra Türkiyede 36 230’a geder ibtidai mekteb yaradılmışdır. Belelikle, Rusiya’da 1905-1917, Türkiye’de 1908-1914, İran’da 1906- 1911. iller ingilabları maarif ve medeniyyetin dirçeldilmesine ciddi tesir göstermişdir. Azerbaycan-Türkiye münasibetleri elm, tehsil, tedris ve edebiyyat sahesinde garşılıglı zeminde olmuşdur. Maarifçilik işini temin etmek üçün hem Azerbaycan’dan Türkiye’ye, hem de Türkiye’den Azerbaycan’a ziyalı güvveleri celb edilmişdir. Türkiye’den Azerbaycan’a devet olunmuş 50 müellim kadrosı ölkede halg maarifini canlandırmağa seferber olunmuş, derslikler, ders vesaitleri hazırlanmış, millîleşdirilmiş mekteblerde ders deyilmişdir. Türk ziyalıları Bakı’da, Gence’de, Lenkeran’da tedris işi ile meşğul olmuşlar. 1900. ilde Bakı ve Gence guberniyalarında 5 gimnaziya, 1911. ilde 10 oğlan ve gız gimnaziyası, progimnaziya ve mügeddes “Nina” gimnaziyası fealiyyet göstermişdir. 1917. ile geder Azerbaycan’da 18 orta mekteb olmuşdur ki, burada esasen varlı balaları ohumuşdur. Müsabige imtahanlarında, esasen, bacarıglı uşaglar iştirak etmiş, gimnaziyalarda zadeganların, realnı mekteblerde senaye sahibkarlarının, ticaret mekteblerinde ise tacirlerin övladları ohumuşlar. Dersler Rus dilinde aparılmış, ana dilinde ünsiyyete gadağalar goyulmuşdur. Tebii ki, inkişafı şertlendiren amillerden biri, dediyimiz kimi, Azerbaycan- Türkiye münasi- betleri elm, tehsil, tedris ve edebiy- yat sahesinde garşılıglı zeminde olmuşdur. Maarif- çilik işini temin etmek üçün hem Azerbaycan’dan Türkiye’ye, hem de Türkiye’den Azerbaycan’a ziyalı güvveleri celb edilmişdir. 163 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ yeni üsullu mekteblerin yaradılması, telimin, esasen, ana dilinde aparılması ve dünyevi biliklerin tedrisine üstünlük verilmesi olmuşdur. AHC dövrüne geder Azerbaycan’da istisnalar nezere alınarsa, ana dilli orta mektebler olmamışdır. Realnı mekteblerde ana dili derslerine 1-2 saat vaht ayrılmış, mecburi fenn hesab edilmemişdir. 28 avgust 1918. il tarihli gerarla telimin Azerbaycan dilinde aparılması ganunileşdirilmişdir. Bu işde maarif hadimi Abdulla Şaig, Camo Cebrayılbeyli ve Gafur Reşad Mirzezadenin böyük hidmetleri olmuşdur. XX. esrin evvellerinde Azerbaycanda ali tehsil müessisesi olmamışdır. H.Zerdabi, E.Gorani, N.Vezirov, N.Nerimanov, E.Hagverdiyev, E.Hüseynzade, E.Ağayev, M.A.Şahtahtlı, E.Topçubaşov, A.Sur ve başgaları Avropa, Rusiya ve Türkiye’de tehsil almışlar. Azerbaycan’a Türkiye’den kadroların getirilmesi prosesi, esasen, 1906. ilden mümkün olmuş, 1914. ile geder güclendirmişdir. Türkçülük mefkuresinin teşekkülü bu illerden başlanmış, müstegillik dövründe hüsusile güclenmiş, Rusiya siyasi olarag buna pantürkizm, panislamizm damğası vurmuşdur. Hüsusile, AHC dövründe gerar gebul edilmiş, Halg Maarif Nazirliyi görkemli Türkolog Ehmed bey Ağayevi işleri gaydaya salmag megsedile İstanbul’a göndermişdir. Azerbaycan’da Türkçülük mefkuresinin yetişmesinde E.Ağayev’in böyük hidmetleri olmuşdur. Azerbaycan sahibkarları tedris müessiseleri üçün Türkiye’den müellim kadroları devet etmek ve ders vesaitleri hazırlamag haggında gerarlar gebul etmişdir. Bu bahımdan, hüsusile, Gence guberniyasında Elekber bey Refibeyli’nin tarihi hidmetleri geyd olunmalıdır. Millet vekili, AMEA-nın mühbir üzvü, professor Rafael Hüseynov’un “Yurdun adındakı can (Azerbaycan)” kitabında Refibeyliler neslinin maarifçilik işine böyük hidmetleri ehateli ifadesini tapmışdır (Bah: Bakı: “Elm”, 2010, 904 s.). Gösterilir ki, müellimlerinin bir çohu Anadolu Türkü olduğundan kasıb uşaglarının ohuduğu “mekteb-i heyriyye”ler guya Osmanperestlik sebebinden tehlüke menbeyi kimi gapadılırdı” (orada, s122). Bu işde Rusperestlik ve mühafizekar ruhanilerin tesiri güclü olmuşdur. “1909. ilde “Difai” fedailerindan biri, Gence gimnaziyasının müellimi Mirze Mehemmed Rus gizli polisi terefinden tutularag 5 il müddetine sürgünle cezalandırılmışdı” (s.165). Bele faktlara S.Rüstemhanlı’nın “Difai fedaileri” tarihi romanında da rast gelirik. Gencede hebshana imamı olmuş müselman Molla Atakişi (Molla Nedi) Rus gizli polisine hefiyyeçilik etmiş, bu işde ona Ermeniler yardımçı olmuş, “Difai” partiyası üzvlerinin bir çohunu ele vermiş, Elekber Refibeyli’nin rehberlik etdiyi bu firgenin gücü ile öldürülmüşdür. Azerbaycan’da Ruslaşdırma siyaseti, Rusperestliyin genişlenmesi, mekteblerin esasen Rus-Azerbaycan (Tatar) mektebleri olması, Rus dilinin telim-terbiye vasitesine çevrilmesini nezere alan M.E.Sabir 1909. ilde yazdığı “Neyleyim, ey vay, bu Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|