D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
160 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z bey Mahmudbeyov, Firudin bey Köçerli, Sefereli bey Velibeyov, Reşid bey Efendiyev, Üzeyir bey Hacıbeyli, Celil Memmedguluzade, Neriman Nerimanov kimi görkemli maarifçilerin hidmetleri böyük olmuşdur. Azerbaycanda yeni tipli Rus-Azerbaycan mektebleri ile beraber, millî başlanğıca üstünlük veren yeni mekteblerin açılması suretlendirilmişdir. Bunun esas sebebi Rusiya’dakı pedagoji fealiyyetin millî başlanğıcı ile – K.Uşinski teliminin millî ruhu ile elageli izah edilmelidir. Azerbaycan ziyalıları ana dilli mekteblerin açılmasına daha ciddi sey göstermişler. Telimin esasında ana dili ve millî terbiye meseleleri dayanmışdır. Hatırlayağın: Mirze İsmayıl Gasir Lenkeran’da, Seyid Ezim Şirvani Şamahı’da, Mehemmed Tağı Sidgi Ordubad’da, Nahçıvan’da, Sefereli bey Velibeyov ve Mir Mövsüm Nevvab ise Şuşa’da ana dilli mektebler açmışdılar. Mirze İsmayıl Gasirin (1806-1900) mektebinde ana dili ile yanaşı Rus, Fars dilleri, edebiyyat, tebiyyat elmleri tedris edilmişdir. O, 1894. ilde “Ganuni-Mirze İsmayıl Gasir” adlı ders vesaiti hazırlamışdır. Görkemli maarif işçisi 18 il Lenkeran’da iki sinifli ibtidai mektebde ana dili ve şeriet müellimi işlemişdir. Seyid Ezim Şirvani (1835-1888) ise 1869-1870. illerde Şamahı’da “üsuli-cedid”, “Meclis” mektebini açmışdır. O, ilk tehsilini Dağıstan’da almış, Ereb, Fars dillerini öyrenmişdir. Bağdad’da, Şam’da ali ruhani tehsili almışdır. S.E.Şirvani’nin açdığı mektebde Azerbaycan, Fars, Rus dilleri tedris olunmuş, S.M.Genizade, M.E.Sabir ilk tehsilini bu mektebde almışlar. O, dövlet terefinden açılmış yarı mülki, yarı ruhani mektebinde de müellimlik etmişdir. Maarifçi pedagog ve şair “Mecmueyi-asari Hacı Seyid Ezim Şirvani” adlı ders kitabı hazırlamış, lakin onu çap etdire bilmemişdir. S.E.Şirvani “Rebiül-etfal”, “Tacül-kütub” ve “Şeriet” dersliklerini tertib etmişdir. Mehemmed Tağı Sidgi’nin (1854-1903) yeni üsullu “Ehter” mektebi Ordubad’da olmuşdur. 1894. ilde Nahçıvan’da “Terbiye” mektebini (“Mektebi-terbiye”) 1898. ilde ise “Gız mektebini” açmışdır. Mehemmed Tağı Sidgi K.Uşinski’nin millî telimine üstünlük vermişdir. 7 derslik yazmışdır: “Mekteb nizamnamesi”, “Şagirdler üçün gaydalar”, “Heykeli-insana bir nezer”, “Hekimane sözler” ve başgaları. XIX. esrin ikinci yarısında Şuşa’da açılmış “üsuli-cedid” mektebinin müellifi, görkemli maarifçi Mir Mövsüm Nevvab (1833-1918) olmuşdur. O, “Meclisi-feramuşan” edebi meclisine başçılıg etmiş, giraethana, cildhana, metbee ve “üsuli-cedid” mektebi açmışdır. 20’den artıg kitabın müellifi olmuşdur. Güney Azerbaycan’da, Tebriz’de yeni üsullu telim-terbiye mektebinin yaradıcısı Mirze Hesen Rüşdiyye’dir (1851-1944). O, Cenubi Gafgaz’a gelmiş, mekteb işini öyrenmişdir. İrevan’da 1883. ilde şeher mektebini açmış, 5 ilden sonra Tebriz’e gayıtmış, “Medreseyi-Rüşdiyye” adlı yeni tipli mekteb açmışdır. Lakin telimdeki millî ve dini 161 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ mezmun mühafizekarları gane etmemiş, mektebin bağlanmasına sebeb olmuşdur. M.H.Rüşdiyye 1893. ilde “Rüşdeyyeye müzefferiyye” adlı mekteb açmışdır. Bu, XIX. esrden sonra Güneyde ana dilinde ilk Azerbaycan mektebi idi. M.H.Rüşdiyye’nin tertib etdiyi “Veten dili” dersliyi 1894. ilde Tebriz’de neşr olunmuşdur. O, 1897. ilde Tehran’da “Encümeni- maarif” cemiyyeti teşkil etmiş, daha sonra “Rüşdiyye” adlı yeni tipli mekteb açmışdır. XIX. esrin II. yarısından yeni üsullu mektebler İrevan ve Tiflis guberniyalarında da fealiyyete başlamışdır. Zengibasar, Vedibasar, Zengezur (Gafan, Gorus, Sisian, Meğri), Dereleyez, Göyce, Garagoyunlu, Ağbaba nahiyelerinde de yeni üsullu mektebler açılmışdır. Tebiidir ki, XIX. esrin ikinci yarısında Azerbaycanda açılmış “üsuli-cedid” mektebleri millî şüur ve mefkureni oyandırmış, maarifperver ziyalıların elm, tehsil, metbuat ve teatr sahesinde fealiyyeti üçün demokratik şerait yaratmışdır. Bu bahımdan “Ekinçi” (1875-77), “Ziya” (1879), “Ziyayi- Gafgaziyye”(1880-84), “Keşkül” (1880-1891), “Kaspi” (1881-1919) kimi metbuat organları, teatr ve opera senetinin inkişafı ehemiyyetli olmuşdur. Rusiya-Azerbaycan münasibetleri, esasen, normal şeraitde getmişdirse, Türkiye- Azerbaycan münasibetleri çetin şeraitde irelilemişdir. Çünki XIX. esrin II yarısından başlayarag Azerbaycan’da kapitalist igtisadi münasibetleri möhkemlendikce, Azerbay- can’ın Rusiya terefinden işğalı süretlendikce, Azerbaycan-Rus medeni elageleri de güclenmiş, millî maarifçiliyimiz Rus maarifçiliyinin üstünlüyü şeraitinde getmiş- dir. Tesadüfi deyil ki, Avropa ve Rus burjuaziyasının güclenmesi neticesinde M.F.Ahundzade amili öne çıhmış (materialist felsefe, maarifçi, demokratik-meşruteçi bir görüş) ve maarifçi realizm temayülünü doğurmuşdu. Diger terefden millî Azerbaycan burjuaziyasını yetişdirmek üçün Türk millî burjuaziyasından (o da öz növbesinde Avropa burjuaziyasından) gidalanmışdır. “Türkiye edebiyyatı-cedidesi” millîliyi (milletçiliyi) gabatmış ve bu herekat tenzimat dövrü (1839-1870) Azerbaycan maarifçiliyine tesir göstermişdir. Avropada Monteskyö, Russo, Volter, Şiller, Höte, Türkiyede Namig Kamal, Yusif Ziya, Orhan Seyfi, Enis Behic, Celal Sahir, Farug Nafiz, Ebdülheg Hamid, Eli Canib, Yehya Kemal Türkçülüyü, maarifçi görüşleri güclendirmişdir. Neticede Türkçülük olarag Tebiidir ki, XIX. esrin ikinci yarısında Azerbaycanda açılmış “üsuli- cedid” mektebleri millî şüur ve mefkureni oyandırmış, maarifperver ziyalıların elm, tehsil, metbuat ve teatr sahesinde fealiyyeti üçün demokratik şerait yaratmışdır. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|