D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
203 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ Abdulkadir Damollam bir taraftan bütün zihniyle, gayretiyle usul-i cedit eğitimi için çalışırken, diğer taraftan İsveç misyonerlerinin propaganda faaliyetlerine, hastane, okul ve yetimhane açma ve ücretsiz hizmet yöntemiyle Müslüman Uygur çocuklarını kandırmalarına karşı mücadele etmiştir. 23 Onun bu mücadelesi toplumdaki prestijini arttırmış, halkın usul-i cedit okullarına olan ilgisini kazanmıştır. Ancak onun Çin yönetimi ve işbirlikçi kadimcilerle mücadele etmesi kolay olmamıştır. Çünkü Çin yönetimi usul-i cedit okullarına karşı baştan olumsuz tavır almış, ceditçilere karşı gelenekçilerle işbirliği yapmıştır. Usul-i cedit okullarını kapatıp Çince eğitim veren “Şötang” (Çince Okul)ları açmış, öğrencileri zorla bu okullarda okutmaya çalışmıştır. 24 1907-1910 yılları arasında sadece Onsu nahiyesinde 16 “şötang” açılmıştır. 25 Doğu Türkistan’da 1912 yılından 1928 yılına kadar valilik yapan Yang Zengşin’in konuyla ilgili şu sözleri ibret vericidir: “Halkı yönetmenin zorluğu bilgili kişilerin çokluğundan kaynaklanır. Halkın bilgili olmamasını ümit ederim. Halkı bilimle idare etmek devlete felaket getirir. Halkın bilimi arttıkça, her şeyden kusur bulup kötülük düşünmeye başlar. Olay çıkarıp devleti karıştırmadan duramaz. Hüner sanatı olanlardan biri çoğalsa, devlete felaket getiren adamlardan biri çoğalır. Dünyadaki küstahlıklar genellikle akıllı insanların işidir. Okullar iyi değildir, öğrencilere kötü şeyler öğreterek huzursuzluk tohumları yayar. Onun için tüm okulları ortadan kaldırmak lazımdır. Ben ancak cahilleri çalıştırırım, asla akıllı, bilgili insanları çalıştırmam.” “Cahil insanı yönetmek kolaydır. Onları koyun gibi istenilen yere sürmek mümkündür. Onun için ben onlara eğitimi vermem. Onların arasından çıkan yetenekli ve akıllı insanları göz hapsinde tutarım ve bir bahanesini bulup yok ederim.” 26 Abdulkadir Damollam’ın 14 Ağustos 1924 sabahleyin kiralık katil tarafından evinde öldürülmesi bu bakımdan çok anlamlıdır. Ancak bu tür suikastlar, engellemeler ceditçilik hareketinin giderek yayılmasını önleyememiştir. Bu hareket daha ateşli savunucu ve temsilcilerini bulmaya devam etmiştir. Mahsut Muhiti bu temsilcilerden biridir. 1885 yılında Turfan Astane’de dünyaya gelmiştir. 1910’lu yıllardan itibaren ticaret için Şemey, Kazan ve Moskova gibi şehirlere gitmiş, o sırada birçok Tatar ceditçi aydınıyla görüşmüş, sohbetlerde bulunmuştur. Tatar aydınlarından milleti uyandırmanın, milleti kurtarmanın, özgürlüğe kavuşmanın yegâne çaresinin okul açıp milleti eğitmek olduğunu öğrenmiş, memleketine dönünce, ileri görüşlü zatlarla birlikte okul açmaya çalışmıştır. Ancak açılan okullarda öğretmenlik yapabilecek kimseleri bulamayınca, 1913 yılında Kazan’a giderek Tatar aydınlarından Haydar Efendi’yi davet ederek getirmiş ve Turfan Astane’de kendi evinin avlusunda bir okul açmıştır. “Mehsudiye Mektebi” adını taşıyan bu okul Turfan’daki ilk usul-i cedit okulu sayılır. Okulda dil ve edebiyat, coğrafya, hesap, tabiat, din, spor gibi dersler okutulmuştur. Dil ve edebiyat dersinde Abdullah Tukay’ın şiirleri okutulmuştur. Bu okula Urumçi, Guçun gibi diğer şehirlerden gelen öğrenciler de olmuştur. Mahsut Muhiti usul-i cedit okullarını daha da yaygınlaştırmak için 1917 yılında tekrar 204 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z Rusya’ya giderek Tatar aydınlarından Muhibullah Efendi, Gülendem Avistay, Ali İbrahim, Hesamettin Efendi gibi 6 kişiyi davetmiş ve bu kişileri Urumçi ve Guçun’da açılan okullara göndermiştir. Bu kişilerin tüm masraflarını kendisi karşılamıştır. 1921 - 1925 yıllarında Turfan’da öğretmenlik yapan Tatar Gülendem Hanım’ın «Mekteb-i Gülendemiye»si, Abduhalık Uygur tarafından 1927 yılında açılan Hürriyet Mektebi işte bu usul-i cedit okullarından bazıları sayılır. Bu okullarda öğretmenler yetişmiş, bunlar da yeni açılan okullarda halkı aydınlatmaya devam etmişlerdir. Mahsut Muhiti aynı zamanda ceditçilik hareketinin politik alandaki temsilcilernden birisidir. O 1929-1931 yılları arasında Moskova, Taşkent ve Alma- ata gibi şehirlerde aydın ve siyasilerle görüşmüş, sohbetlerde bulunmuş, milleti kurtarmanın en etkili yolunun silahlı mücadele olduğunu kavramıştır. 1931 yılında Kumul’da Hocaniyaz Hacı önderliğinde gerçekleştirilen millî ayaklanma sırasında Kumul’a bizzat giderek Hocaniyaz Hacı ile görüşmüş, millî ayaklanmayı tüm Doğu Türkistan’a yaymak hususunda müzakerelerde bulunmuştur. Kardeşi Musul Muhiti, Mahmut Muhiti ve Abdulhaluk Uygur ile birlikte Turfan’da bir millî ayaklanmayı organize etmiş, yönetime karşı silahlı mücadele vermiş ve savaşta 47 yaşındayken şehit düşmüştür. 27 Abdulhaluk Uygur ceditçilik hareketinin edebiyat alanındaki en ateşli temsilcilerinden birisidir. Çağdaş Uygur edebiyatında milliyetçi, realist şair olarak bilinir. 9 Şubat 1901’de Doğu Türkistan’a bağlı Turfan kasabasının Bagrı köyünde zengin bir tüccar ailesinde doğmuştur. İlk tahsilini aynı köyde yapmş, Arapça, Farsça, Çince öğrenmiştir. Mart 1913 tarihinde Yenişehir’de usul-i cedit (yeñiçe mektep) okulunda, 1914 yılında Mahsut Muhiti tarafından Turfan Astane’de açılan usul-i cedit okul olan “Mehsudiye Mektebi“nde okumuştur. Bu sırada Tatar aydını Ali İbrahimov’dan ders almıştır. 1916 yılında büyük babası Mahsum Hacıyla birlikte Şemey (Simplatniski)’e gitmiş ve orada Rusça öğrenmiştir. 28 Bu sırada tüm Orta Asya’yı saran ceditçilik hareketinden çok etkilenmiştir. Onu derinden etkileyen Tatar şairi AbdullahTukay olmuştur. Bunu onun Abdullah Tukay’ın “Benze Orınsız Yamanlıyler” (Bizi Boş Yere Kötülüyorlar) başlıklı şiirine yazdığı “Bardur” (Vardır) başlıklı nazireden de anlıyoruz. Abdullah Tukay’ın sadece Abdulhaluk Uygur üzerinde değil, Lutfullah Mutalip, Enver Nasiri, Elkem Ehtem, Tursun Vahidi Kızık, Mahmut Muhiti gibi birçok Uygur aydını üzerinde büyük etkisi olmuştur. Çünkü o dönemde Kulca ve Urumçi’de açılan usul-i cedit okullarındaki edebiyat derslerinde esas olarak Abdullah Tukay şiirleri okutulmuştur. 29 Abdulhaluk Uygur memleketine döndükten sonra okul açıp milleti eğitmeye, uyandırmaya yönelik faaliyetlere başlamıştır. İbrahim Muti’nin verdiği bilgiye göre, o Tatar aydınlarından Haydar Efendi ve Ali İbrahimov gibi ünlü öğretmenleri Turfan’a davet ederek okul açmıştır. Hatta Turfan’da Abdulhaluk Uygur Kütüphanesi açarak halkın bilgilenmesi için gerekli koşulları yaratmaya çalışmıştır. 30 Onun şahsi kitaplığında Türkiye’de yayımlanmış dergilerin, ayrıca “Şura“ dergisinin yıllık toplamlarının Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|