D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da

207
S
İ Y A S E T   V E  
K
Ü L T Ü R  
D
E R G İ S İ
Gazetelerde  “abone”,  “sene”,  “evraq”,  “qardeş”,  “genç”,  “çalışmaq”,  “ulaşmaq”, 
“uğraşmaq”,  “istemek”,  “biraqmaq”,  “işlevçi”,  “oquv”,  “baylamaq”,  “kette”  gibi 
sözcük  ve  ifadeler,  ayrıca  “-daki”,  “-dan”,  “olunmaq”,  “soranmaq”,  “yahud” 
gibi morfolojik öğeler sık sık görülür. Ceditçilerin ortak Türk dili yaratma girişim 
ve  çabaları  1940’lı  yıllarda  İsa  Yusuf  Alptekin  tarafından  Nankin’de  çıkarılmaya 
başlayıp, Tayvan’da 1980’lı yıllara kadar devam eden  “Hantengri” dergisinde de 
sürdürülmüştür.  Bunu  “Han  Tengri”  (Tianshan:  Tiyanşan)  dergisindeki  Türkiye 
Türkçesine ait kelimelerin yoğunluğundan anlıyoruz. 
Çin 1977/1.1, içidikiler (içindekiler) 1977/1.1, başbakan 1977/1.1, emsal 1977/1.2, 
çalışmak 1977/1.2, kavuşmak 1977/1.5, sıkıntı 1977/1.5, bayan 1977/1.43, 1977/2.1, teknik 
münasebet 1977/2.2, krallık 1977/2.2, hat 1977/2.5, liman 1977/2.5, proje 1977/2.5, kent 
(şehir)  1977/2.5,  makinalaşmak  1977/2.5,  müze  1977/2.5,  enişte  1977/2.10,  sevk  etmek 
1977/2.10, rütbe 1977/2.11, ayaklanmak (isyan) 1977/2.12, istifade etmek 1977/2.12, istemek 
1977/2.12,  eyalet  1977/2.13,  sefer  (defa)  1977/2.13,  çekilmek  1977/2.13,  baskı  1977/2.13, 
tahammül  1977/2.14,  temsilci  1977/2.15,  hazır  1977/2.15,  anlatmak  1977/2.15,  şubat 
1977/2.16, vesile 1977/2.16, müşterek 1977/2.16, çetecilik 1977/2.16, tershane 1977/2.17, 
cephe  1977/2.48,  lider  1977/2.49,  emniyet  1977/2.49,  ulaşmak  1977/2.49,  sığınmak 
1977/2.50,  haber  1977/2.50,  eski  1977/2.50,  ordu  (asker)  1977/2.50,  keçirmek  1977/2.51, 
anormal  1977/2.51,  tedavi  1977/2.51,  sabah  1977/2.51,  hatun  1977/2.54,  yazu  (yazı) 
1977/2.58, uymak 1977/2.58, pist (pis) 1977/2.58, tat 1978/3.33, nesnel(objektif) 1986/17.1, 
öznel  (subjektif)  1986/17.1,  zeka  1086/17.2,  beka  1986/17.3,  veya  1986/17.3,  saklamak 
1986/17.3, faktur (faktör) 1986/17.5
“Şerqi  Türkistan  Hayati”  gazetesinin  künyesindeki  “dilde,  işde  ve  fikirde 
birlik” sloganı ayrıca dikkate değerdir. 
Bu slogan 1947 yılında yayınlanan “Erk” gazetesinde de yer almaktadır.

---

208
D
Ü Ş Ü N C E  
D
Ü N Y A S I N D A  
T
Ü R K İ Z
Kutluk  Hacı  Şevki  1937  yılının  Nisan  ayında  Şeng  Şisey  (Sheng  Shı-cai) 
hükümeti tarafından tutuklanmış ve ekim ayında cezaevinde şehit edilmiştir. 
1937 tarihi gerek Orta Asyadaki diğer Türk ceditçileri, gerekse Doğu Türkistan 
ceditçileri için en kanlı tarih olmuştur. Binlerce, yüz binlerce ceditçi, aydın bu tarihte 
toptan yok edilmiştir. Çağdaş Uygur eğitim tarihindeki en önemli şahıslarından biri 
olan Mehmet Ali Tevfik de işte bu tarihte Çin hâkimiyeti tarafından yakılarak şehit 
edilmiştir.
Uygur  Türkleri  arasında  “Memtili  Ependi”  diye  tanınan  Mehmet  Ali 
Tevfik  ceditçilik  hareketinin  en  önemli  temsilcilerinden  birisidir.  1901  yılında 
Atuş’ta dünyaya gelmiştir. İlk ve orta tahsilini dönemin usul-i cedid okulu sayılan 
“Hüseyiniye Mektebi”nde almış, 1920 yılında İli bölgesine, 1926 yılında Şemey’e, 
sonra  Taşkent’e  gitmiştir.  1929  yılında  ise  Kırım  üzerinden  İstanbul’a  ulaşmış  ve 
İstanbul’daki bir darül’fünunda tarih, cografya, edebiyat, pedagoji, müzik ve spor 
gibi dersler almıştır. 1933 yılında Kaşgar’da “Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti” 
kurulması  üzerine  üyesi  olduğu  “Türk  Gençleri  Birliği”nden  Maciddin  Efendi, 
Dursun  Efendi, Abdullah  Efendi,  Hüsamettin  Efendi,  Talat  Efendi  gibi  12  kişi  ile 
birlikte Doğu Türkistan’a dönmüştür.
36
 Vatanına döndükten sonra bütün gücüne ve 
zihnini eğitim işlerine vermiştir. Onun ideali milleti uyandırmak ve kendi kaderinin 
sultanı olmasını sağlamaktı. 
Oyġiniñ ehli veten, bizmu şadman boliniñ,
İlmu érpan yoli üçün emdi kurban boliniñ.
(Uyanın ehli vatan, biz de şadman olalım
İlim irfan yolu için şimdi kurban olalım.)
                             
İlmu érpan nuri al, millitiñ başige saç,
Özgidek, öz yurtimizġa bizmu sultan boliniñ.
(İlim irfan nurunu al, milletin başına saç
Özge gibi öz yurdumuza biz de sultan olalım.)
Mehmet  Ai  Tevfik  Artuş’ta  öğretmen  yetiştirme  kursu  düzenleyerek  6  ay 
içerisinde  60  öğretmen  adayı  yetiştirmiş,  bunları  diğer  köylerde  açılan  okullara 
dağıtmıştır.  Öğrencilerin  masrafları  bölgenin  zenginleri  ve  mahalle  büyükleri 
tarafından  karşılanmıştır.  İstanbul’da  gördüğü  Türk  eğitim  sistemini  yeni 
açtığı  okullarda  aynen  uygulamıştır.  İzci  grupları 
37
  oluşturarak  okul  hayatını 
renklendirmiş,  topluma  umut  vermiştir.1935  yılında  ise  Atuş’ta  Kızlar  Lisesi’ni 
kurmuş,  Uygur  kızlarının  eğitimi  için  büyük  katkılar  sağlamıştır.  Onun  çağdaş 
Uygur eğitim tarihindeki yeri müstesnadır. 
Mehmet Ali Tevfik aynı zamanda bir şairdir. O da Abdulhaluk Uygur gibi 
milletini okumaya, ilim öğrenmeye, uyanmaya çağrmıştır.

---

209
S
İ Y A S E T   V E  
K
Ü L T Ü R  
D
E R G İ S İ
Ey veten evladi emdi uyqudin közüñni aç,
Tutuşup qollarğa qol şadu xendan boliniñ.
(Ey vatan evlâdı şimdi uykudan gözünü aç
El ele tutuşup şad ve handan olalım.)
İlmu érpan nuri al, millitiñ başige saç,
Özgidek, öz yurtimizğa bizmu sultan boliniñ.
38
(İlim irfan nurunu al, milletin başına saç
Özge gibi öz yurdumuza biz de sultan 
olalım.)
Ancak  Orta  Asya’da  ceditçilerin  Stalin 
tarafından  tasfiye  edilmeye  başlamasıyla  birlikte, 
onun  Doğu  Türkistan’daki  kuklası  Şeng  Şisey  de 
Uygur  ceditçilerini,  aydınlarını  devlet  terörüyle 
yok etmiştir.  Mehmet Ali Tevfik 1937 yılında Çin 
yönetimi tarafından yakılarak şehit edilmiştir.
39
 
Bunlardan  başka  yine  Sabit  Damolla, 
Mahmut  Muhiti,  Mesut  Sabrı  Baykuzu,  İsa  Yusuf 
Alptekin, Muhammed Emin Buğra, Kurban Koday 
gibi  kişiler  vardır  ki,  bunlar  ceditçilik  hareketinin 
politik  alandaki  önemli  temsilcilerindendir.  Bu 
zatların Uygur siyasi ve kültür tarihindeki katkıları 
unutulmazdır. 
  Doğu Türkistan’da çağdaş eğitim sisteminin 
inşasında Osmanlı Türklerinin de büyük payı vardır. 
Kaşgar Hanlığı Hükümdarı Yakup Bey’in Osmanlı 
Devletine biat etmesi Osmanlıların dikkat ve ilgisini 
Doğu  Türkistan’a  çekmiş,  sadece  askeri  alanda 
değil, kültürel alanda da Doğu Türkistan Türklerine 
yardımlarını  ve  desteğini  esirgememişlerdir. 
Osmanlı  Devleti  1870’lı  yıllardan  itibaren  Doğu  Türkistan’da  açılmış  okullara 
öğretmen desteği vermiştir. Mesela 1880-1890’lı yıllarda Musabay kardeşler Osmanlı 
Devletinden  davet  edip  getirdikleri  öğretmenlerle  okul  açmış  ve  bu  okullarda 
dil,  edebiyat,  matematik,  tarih  ve  coğrafya  dersleri  okutulmuştur.
40
  Musabay 
kardeşlerin  Türkiye’den  davet  edip  getirdiği  öğretmenlerin  isimleri  şöyledir:  1) 
Ababekri Ependi (Ebubekir Bey). 2) Ehmet Kamal (Ahmet Kemal), 3) Abdurahman 
Ependi (Abdürahman Bey). 3) Mukerrem ( Bey).
41
 1913 yılında Türkiye’den Ahmet 
Kemal, Emrullah Bey, Sami Bey, Nesrullah Bey gibi beş kişi Kaşgar’a gelip Canan 
sokağındaki  Yüsüp Ahund’un  avlusunda  26  öğrenciyi  toplayarak  bir  sınıflı  okul 
Doğu 
Türkistan’da 
çağdaş eğitim 
sisteminin 
inşasında 
Osmanlı 
Türklerinin de 
büyük payı vardır. 
Kaşgar Hanlığı 
Hükümdarı Yakup 
Bey’in Osmanlı 
Devletine 
biat etmesi 
Osmanlıların 
dikkat ve ilgisini 
Doğu Türkistan’a 
çekmiş, sadece 
askeri alanda 
değil, kültürel 
alanda da 
Doğu Türkistan 
Türklerine 
yardımlarını ve 
desteğini esirge-
memişlerdir. 

---