212
D
Ü Ş Ü N C E
D
Ü N Y A S I N D A
T
Ü R K İ Z
11
Yalkun Rozi, 20-Esirdiki Tunci İslahatçi, Şincang Medeniyiti, Sayı. 5, Ürümçi, 2010.
12
Araştırmacılar Meşhed’de Karahanlılar devletinin ilk Müslüman hükümdarı Sultan Satuk Buğrahan
Abdülkerim ve onu İslam’a davet eden Ebu Nasir Samani’nin mezarlarının bulunduğunu özellikle vur-
gulamak gereği duymaktadırlar. Bununla herhalde Abdülkadir Damollam’ın Müslüman kimliğinin
oluşmasındaki tarihi ve sosyal muhite gönderme yapmak istiyorlardır.
13
Hez Soltan; Hazreti Sultan Satuk Buğra Han’ın Uygurlar arasındaki adlandırılmasıdır.
14
“Edebi Bir Musahebe”, Şura Dergisi, Sayı. 12, 1916, s. 302-303
15
“Edebi Bir Musahebe”, s. 302-303
16
Uyğur Edebiyatı Tarixi 3, Milletler Neşriyati, Pekin, 2006, s. 261
17
“Edebi Bir Musahebe”, s. 302-303
18
Muhemmed EminBuğra, Şerqiy Türkistan Tarixi, Ankara, 1989, s. 364; Uyğur Edebiyati Tarixi 3, s.
262; Bazı kaynaklara göre, Abdulkadir Damollam 1907 yılında Taşkent, Hocend, Kazan, İstanbul gibi
şehirlere yaptığı seyahatten Kaşgar’a dönmüştür. bk. Mirehmed Seyit, Yalqun Rozi ve Ablikim Zordun,
Memtili Ependi, Şincang Universiteti Neşriyati, Ürümçi, 1998, s 75. Japon araştırmacı Oişi Şin’içiro’ya
göre, Abdulkadir Damollam 1907 yılında Kaşgar’da yeni tarz bir okul açmış, eğitim faaliyetlerini an-
cak iki üç yıl devam ettirebilmiştir. bk. Oişi Şin’içiro, Nuşrivan Yauşefning Sayahiti Heqqide, Shinjang
Tezkirisi, Sayı: 2, 2004; Abdureşit Jelil Qarluq’a göre, Abdulkadır Damollam 1918 yılında Hacca gitmek
üzere Kaşgar’dan ayrılıp önce Kazan ve İstanbul’a, oradan da Mekke ve Kahire’ye gitmiştir. bk. Abdu-
reşit Jelil Qarluq, age., s. 303. Yalqun Rozi’ye göre ise, Abdulkadir Damollam 1918 yılından 1921 yılına
kadar Orta Asya’da bulunmuş, Kırgızistan’ın Oş şehrinde bir Özbek hanımla evlenip Abdulla adında
bir oğlan çocuk sahibi olmuştur. bk. Yalqun Rozi, 20-esirdiki Tunci İslahatçi, Şincang Medeniyiti, Sayı.
5, Ürümçi, 2010. Görüldüğü gibi Abdulkadir Damollam hakkında verilen haber ve bilgiler birbiriyle
tutarlılık göstermemektedir.
19
“Edebi Bir Musahebe”, Şurai, Sayı. 12, 1916, s. 302-303
20
Oişi Şin’içiro, “Qeşqerdiki Ceditçilik Herikiti”, s. 20-33;Abdulehed Abdureşid Berqi, “Abdulqadir
Damollamniñ Ayallar Terbiyisi Heqqidiki İlğar Qaraşliri ve Ularniñ Zamanimizdiki Ehmiyiti”, Bulak,
Sayı. 3, Urumçi, 2007.
21
Oişi Şin’içiro, “Qeşqerdiki Ceditçilik Herikiti”, s. 20-33; Abdureşit Jelil Qarluk, age., s. 304
22
Bkz. Abdulehed Abdureşid Berqi, age, s.305 ; Abdulla Talip, age., s. 111; Uyğur Edebiyatı Tarixi 3, s.
263 Mirehmet Seyit, Yalkun Rozi, Ablikim Zordun, Memtili Ependi, Şincang Universiteti Neşriyati,
Ürümçi, 1997, s. 77-78
23
İsveç misyonerleri 1892 yılında Kaşgar’a gelmiş, 10 yıldan fazla yürüttüğü propaganda çalışmaları
sonuçsuz kaldıktan sonra, 1906 yılından itibaren hastane, okul, yetimhane açma yöntemiyle halkın
ilgisini çekerek yetim öksüz Uygur çocuklarını yavaş yavaş dönüştürmeye çalışmışlardır. Misyoner
okullarında okuyan Uygur öğrencilerin sayısı 1920’de 100’ü, 1923’te 200’ü geçmiştir. Abdulkadir Da-
mollam tehlikeyi sezince, misyonerliğe karşı Kaşgar’da halkı organize ederek büyük bir gösteri düzen-
lemiştir. Bkz. Yalqun Rozi, 20-esirdiki Tunci İslahatçı, Şincang Medeniyiti, Sayı. 5, Ürümçi, 2010.
24
Muhemmed Emin Buğra, age., s. 366
25
“Onsu Nahiyesi Tezkirisi”din, Şincang Tezkiriçiliki, Sayı. 3, Ürümçi, 2005, s. 58
26
Yalkun Rozi, 20-Esirdiki Tunci İslahatçi, Şincang Medeniyiti, Sayı. 5, Ürümçi, 2010.
27
İbrahim Muti, “Meripetperver Merhm Mexsut Muhiti Toğrisida Eslime” (İlimsever Merhum Mahsut
Muhiti Hakkında Hatıra), Şincang Tarix Matiryalliri (13), Şincang Xelq Neşriyati,Ürümçi, 1984, s. 100 –
115; Abdulla Talip, age., s. 113-119
28
Geniş bilgi için bk. Alimcan İnayet, Abdülhaluk Uyugur ve Şiirleri, Türk Dili Kurumu yayınları, An-
kara, 2007; Uyğur Edebiyati Tarixi 3, Milletler Neşriyati, Beyjing, 2006, s. 302-338; Ablimit İsmayil,
Mahmutcan İslam, Hazirqi Zaman Uyğur Edibliri, Şincang Xelq Neşriyati, ürümçi, 1993, s. 1-10
29
İbrahim Muti İlmiy Maqaliliri, s. 453-471
30
İbrahim Muti İlmiy Maqaliliri (İbrahim Muti Bilimsel Makaleleri), Milletler Neşriyati, Pekin, 2007, s.
476
31
Eneytulla Quran, “Abduxaliq Uyğurniñ İcadiyetke Qedem Qoyğan Vaqti Toğrisida Mulahize”,
Şincang Daşösi İlmiy Jornili, Sayı. 2, 1996, s. 107
32
Alimcan İnayet, Abdulhaluk Uygur ve Şiirleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007
33
İbrahim Muti İlmiy Maqaliliri, s. 478
34
Uygur Edebiyatı Tarihi 3, s. 278-279
35
Uygur Edebiyatı Tarihi 3, s. 279
36
Mirahmet Seyit, Yalkun Rozi, Ablikim Zordun, Memtili Ependi, Şincang Universiteti Neşriyatı, Urum-
çi, 1997, s. 181
213
S
İ Y A S E T V E
K
Ü L T Ü R
D
E R G İ S İ
37
Şavket Abdurehim’e göre, 1913 yılında ürkiye’den gelen Ahmet Kel, Emrullah Bey, Sami Bey, Nes-
rullah Bey gibi 5 kişi sadece Kaşgar’da değil, Atuş’un İkisak köyünde de iki sınıflı bir okul açmış,
öğrencilerden İzci grupları oluşturarak sopalarla antreman yaptırmışlardır. bk. Şavket Abdurehim,
age., s. 96 . Bu durumda Artuş’ta izci grubu olgusu 1930’lu yıllarda değil, 1910’lu yıllarda görülmüş-
tür.
38
Memtili Ependi Şeirliri, Şincang Xelq Neşriyati, Ürümçi, 2000, s. 33
39
Daha geniş bilgi için bkz. Mirehmet Seyit, Yalqun Rozi, Ablikim Zordun, Memtili Ependi, Şincang
Universiteti Neşriyati, Ürümçi, 1997; Abdulla Talip, age., s. 119-128; Uyğur Edebiyati Tarixi 3, s. 380-
382; Abdureşit Jelil Qarluq, age., s. 312-318
40
Abdureşit Jelil Qarluq, age., s. 309
41
İbrahim Niyaz, age., s. 85
42
Şavket Abdurehim, age., s. 96
43
Ahmet Kemal İlkul, Çin-Türkistan Hatıraları-Şanghay Hatıraları, Hazırlayan: Dr. Yusuf Gedikli,
Ötüken, İstanbul, 1997, s. 62-63
44
Bunların Doğu Türkistan’daki faaliuyetleri için bk. Adil Hikmet Bey, Asyada Beş Türk, Ötüken, İstan-
bul, 1998
45
Daha geniş bilgi için bk. Ahmet Kemal İlkul, Çin-Türkistan Hatıraları, Ötüken, İstanbul, 1997; Abdu-
reşit Jelil Qarluq, age., s. 310-312
Kaynaklar
Zaynobidin, Abdiraşidov, İsmoil Gasprinskii ve Türkistonda Cadidçilik, Toşkent, 2008.
Abduqadir Damolla Hékmetliridin (Abdukadir Damolla Hikmetlerinden), Yayına hazırlayan:
Muhemmettursun Sidiq, Bulak, Sayı. 4, Urumçi, 2007, s. 70-74
TURSUN, Abduqadir (1994), “ ‘Hüseyniye’ Mektipiniñ Tunci Mudiri Kerimaxun”, Şincang Tezkiriçiliki,
Sayı. 2, Ürümçi, s. 50-59
AHAT, Andican (2003), Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, 1. baskı, İstanbul:
Emre Yayınları.
LOKMAN, Baran (2007), “Çağdaş Uygur Edebiyatının Oluşumu”, Bilig, s. 191-211
Berqi, Abdulehed Abdureşid, “Abdulqadir Damollamniñ Ayallar Terbiyisi Heqqidiki İlğar Qaraşliri ve
Ularniñ Zamanimizdiki Ehmiyiti”, Bulak, Sayı. 3, Urumçi, 2007.
EMİN, Buğra Muhemmed (1989), Şerqiy Türkistan Tarixi, Ankara.
EHMET, Cübeyri HACI, İmin (1994), “Qumul Uyğur Maaripiniñ Tereqqiyat Toğrisida”, Şincang
Tezkiriçiliki, Sayı. 2, Ürümçi,
NADİR, Devlet (1990), İsmail Bey Gaspıralı, Ankara: Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
“Edebi Bir Musahebe”, Şura, Sayı. 12, 1916.
ADİL BEY, Hikmet (1998), Asya’da Beş Türk, Hazırlayan Dr. Yusuf Gedikli, Ötüken, İstanbul.
İLKUL, Ahmet Kemal (1997), Çin-Türkistan Hatıraları - Şanghay Hatıraları, Hazırlayan Dr. Yusuf
Gedikli, İstanbul: Ötüken
ALİMCAN, İnayet (2007), Abdülhaluk Uyugur ve Şiirleri, Ankara: Türk Dili Kurumu yayınları.
İsmail, Ablimit - Mahmutcan İslam, Hazirqi Zaman Uyğur Edibliri, Şincang Xelq Neşriyati, ürümçi,
1993.
Qarluq, Abdureşit Jelil, “Uygur Yenileşme Sürecindeki İstanbul Ekolü ve Onun Bazı Temsilcileri Üzerine”,
Türk Kültürü, 2009/2, s.290 - 328
Quran, Eneytulla, “Abduxaliq Uyğurniñ İcadiyetke Qedem Qoyğan Vaqti Toğrisida Mulahize”, Şincang
Daşösi İlmiy Jornili, Sayı. 2, 1996.
Qurban, Muhemmet İmin, “Abduqadir Damollam Öltürülgen Pacielik Keçe”, Şincang Tezkiriçiliki, Sayı.
2, Ürümçi, 1999, ss. 57-58.
MARAŞ, İbrahim (2002), Türk Dünyasında Dinî Yenileşme (1850-1917), İstanbul: Ötüken Yayınları.
MİLLWARD, James A. (2007), Eurasian Crossroads, New York: Columbia University Pres.
Muti, İbrahim, “Meripetperver Merhm Mexsut Muhiti Toğrisida Eslime” (İlimsever Merhum Mahsut
Dostları ilə paylaş: |