Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq

 
30
bilavasitə  tərbiyəçilərin nəzarəti və  rəhbərliyi ilə reallaşır. Özünütəbiyə zamanı isə 
uşaq, yeniyetmə və ya daha da yaşlı şəxs tərbiyəçinin nəzarəti və rəhbərliyi olmadan 
müstəqil, öz təşəbbüsü ilə  zəruri saydığı  mənəvi keyfiyyətləri mənimsəyir. Deməli, 
tərbiyəçinin bilavasitə  nəzarəti olmadan, lakin onların məsləhətlərinə  əsasən  şəxsin 
cəmiyyət üçün faydalı keyfiyyətləri məqsədyönlü və planlı surətdə  mənimsəməsi 
özünütərbiyədir. N.Tusinin, K.D.Uşinskinin, L.Tolstoyun və başqalarının 
özünütərbiyə nümunələri tarixdən məlumdur. 
Çox qədim tarixə  və  zəngin mədəniyyətə malik olan, coğrafi cəhətdən türk-
islam dünyasının mərkəzində yerləşən Azərbaycan və bu yurdun qədim sakinləri olan 
azərbaycanlılar hələ  qədim zamanlardan yazı  və oxu mədəniyyətinə malik olmuş, 
dövrün, ictimai həyatın xüsusiyyətlərinə uyğun təhsil ocaqları yaratmış, insanları 
inkişafa, tərəqqiyə, yüksək  əxlaqa səsləyən müdrik fikirlər söyləmişlər. Zaman-
zaman ölkəmizə edilən basqınlar üzündən ulu babalarımızın yaratdıqları zəngin elmi, 
ədəbi və pedaqoji irsin mühüm bir qismi tələf edilmiş, böyük bir mənəvi xəzinə 
vətənimizdən çıxarılmış, başqa ölkələrə aparılmış və bir qismi də zəmanəmizə gəlib 
çıxmamışdır.  
2.  Zəngin  şifahi xalq ədəbiyyatımız – “Dədə Qorqud”, “Bilqamıs”, “Alp ər 
Tunqa”, “Oğuz”, “Ərkənəkun”, ”Köç”, “Manas” kimi dastanlar, Oğuznamələr, 
Ustadnamələr türk dünyası  və xalqımızın qədim tarixindən, onun ictimai mədəni 
həyatından, zəkasından, istək və arzularından, tərbiyə və təhsil səviyyəsindən xəbər 
verir. Qobustan, Gəmiqaya, Oğlanqala, Kültəpə, Orxan kitabələri və daha bir çox 
qayaüstü yazılı abidələrimiz xalqımızın yazı yazmaq, oxumaq, hesablamaq, rəqs 
etmək və s. mədəni, təhsil vərdişlərinə sahib olmasından xəbər verir. Tariximizin çox 
qədimliyini göstərən arxeoloji qazıntılar,  əldə edilmiş maddi, mədəni nümunələr, 
xaraba  şəhər və  qəsəbələr Azərbaycanın ayrılmaz bir parçası olan Naxçıvanda hələ 
daş dövründən istifadə edilən duz mədəni və buradan tapılmış daş baltalar, buradakı 
müalicəxana çox uzaq keçmişdən xəbər verir. Bütün bunlar Azərbaycan xalqının hələ 
miladdan  əvvəl mədəniyyətə, yazıya, oxuya, təlim-tərbiyə  mədəniyyətinə sahib 
olduqlarını təsdiq edir.  
Qobustan qayaüstü rəsmlərinin təhlilindən məlum olur ki, buradakı  tərbiyə 
məsələləri  əsas etibarı ilə ovçuluq, əməksevərlik, peşəyə, sənətə  məhəbbət, fiziki 

---

 
31
tərbiyə, təsviri sənət, rəqs musiqi, estetik yərbiyə kimi keyfiyyətlər gənc nəslə 
aşılanmışdır. Ovlanacaq heyvanı düzgün nişan almaq, atmaq, silah (ox, nizə, kaman) 
hazırlamaq və ondan bacarıqla istifadə etmək, eləcə də əmək alətləri hazırlamaq və 
istifadə etmək, qida əldə etmək kimi bacarıq və  vərdişləri gənc nəslə öyrətmək 
tərbiyə vasitəsi olmuşdur. Qobustan mütəxəssisləri qeyd etmişdir ki, burada böyük 
öküz rəsmlərində nizə  və ox izləri indi də görünür. Bu, o deməkdir ki, qədim 
qobustanlılar vəhşi öküz ovlamağı öyrənmək üçün qayanın üstündə  rəsm edilmiş 
öküz fiquruna nizə, yaxud ox atmaqla gənc nəslə  təcrübi olaraq məşqlər keçmiş, 
onları buna öyrətmişlər. Gənclər məşq prosesində ox və ya nizə atmağın sirlərini 
təcrübəli böyüklərdən, ağsaqqal ata və dədələrdən öyrənmişlər. Demək bəsit şəkildə 
olsa bugünkü pedaqoji dillə desək,  əyani vəsaitlə müşaiyət edilən təcrübi 
məşğələlərin  əhəmiyyəti qədim insanlarımıza bəlli olmuşdur. Yetişən gənc nəsil 
müxtəlif oyun, rəqs, mərasimlər, adət və  ənənələr vasitəsilə xalqın müəyyən etdiyi 
əxlaq normalarına yiyələnirdilər. Rəqs və mərasimlər zamanı gənclərdə əməksevərlik, 
həyatsevərlik, kollektivçilik, insanpərvərlik, birlik, qarşılıqlı yardımlaşma, qoçaqlıq, 
çeviklik və bir sıra əxlaqi, iradi keyfiyyətlər tərbiyə edilib formalaşırdı. Qayalardakı 
rəsmlər, rəqs səhnələri, daş qaval, piktoqrafik işarələr maarif və  mədəniyyət 
tariximizin qədimliyindən, insanların estetik və  bədii tərbiyəsindən xəbər verir. 
Uşaqlar və  gənclər oyun və  rəqsləri müşahidə etməklə  və ya praktik olaraq bu 
prosesdə iştirak etməklə qəbilə və ya tayfanın adət və ənənələrini mənimsəyir, onları 
yadda saxlayıb digər gələn nəsillərə ötürürdülər.       
Gəmiqaya, Oğlanqaya, Kültəpədə, eləcə  də  Kəlbəcər, Zəngəzur, Göyəm 
dağlarının (indiki Ermənistan  ərazisində), habelə  Cənubi Azərbaycan abidələrinin, 
xüsusilə Qaradağ üzərindəki qayaüstü təsvirlərində insanların iqtisadi, mədəni, 
mənəvi həyatını əks etdirən müxtəlif işarələr, simvollar, damğalar, (dairə formalı, düz, 
sınıq xətt, haça şəkilli, qarmaq şəkilli, “P”, “T” şəkilli işarələr, “həyat ağacı” 
təsvirləri) aşkar edilmişdir ki, onlara pedaqoji yöndən yanaşdıqda deyə bilərik ki, 
onlar qədim insanların bilik, savad və  mədəni səviyyəsini, yazı  mədəniyyətini, 
rəssamlıq, heykəltaraşlıq bacarığını, inancını göstərən dəlillərdir. Digər tərəfdən bu 
işarələrin müxtəlif yerlərdə oxşarlığı regionun qədim insanlarının bir-birilə iqtisadi-
mədəni  əlaqələrindən xəbər verir. Qədim insanlarımızın daşlar üzərində qoyduqları 

---

 
32
müxtəlif məzmunlu izlər, işarələr, rəsmlər maarifləndirici, inkişafetdirici, tərbiyəedici 
olmaqla qədim insanların “öyrətmə-öyrənmə mexanizmi”ni, tərbiyə və təhsil işlərini 
bəsit şəkildə də olsa bizə bildirir.  
Qədim dövr – ibtidai icma quruluşunda yetişən nəslin tərbiyəsinə, icmanın 
əxlaq normalarına əməl edilməsinə şübhəsiz qəbilə və tayfanın ağsaqqalları, ataları, 
dədələri, təcrübəli, bilikli insanları rəhbərlik edir, icmaya və onun üzvlərinə məsləhət 
və istiqamətlər, öyüd və nəsihətlər verirdi. Buna görə də atalar, dədələr, ağsaqqallar 
bir tərbiyəçi kimi hörmətli  şəxs hesab edilir, onlara pərəstiş edilir, hətta sitayiş 
ayinləri də meydana gəlmişdi ki, bunu tunc dövrünün daş kitabələrində görmək 
mümkündür.  
Urmiya gölünün ətrafından başlayaraq, zaman-zaman Dəclə  və  Fərat vadiləri 
də daxil olmaqla, İran körfəzinə  qədərki  ərazilərdə e.ə. III-II minilliklərdə Aratta, 
Lullubi və Kuti qəbilə tayfaları yaşayırdı. Bu əyalətlərdəki təlim-tərbiyə mədəniyyəti 
haqqında da müəyyən məlumatlara görə Aratta inkişaf etmiş Şumer dövləti ilə həmişə 
sıx iqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələrdə olmuşdur. Bu əlaqələr haqqında bir neçə Şumer 
dastanında, o cümlədən “En-Merkar və Aratta hökmdarı” dastanında ətraflı məlumat 
verilmişdir. Bu dastanlarda Aratta saf, təmiz  ənənələr ölkəsi adlandırılır.  Şumerin 
Uruk şəhər dövlətinin hökmdarı En-Merkar ilə Aratta hökmdarı arasında gah dostluq, 
gah da düşmənçilik münasibətləri mövcud olmuşdur. Bu hər  iki hökmdarın 
yazışmalarından bəlli olmuşdur.  
Zaman keçdikcə Azərbaycanın dövlətçilik mədəniyyəti daha da yüksəlmiş, 
ölkə  ərazisində daha təkmil və daha geniş  əraziləri  əhatə edən yeni dövlətlər 
yaranmışdır. Eramızdan əvvəl I minillikdə - bizim eranın I minilliyinin əvvəllərində 
Azərbaycan torpaqlarında Manna, İskit (Skit, Skif) şahlığı, Atropatena və Albaniya 
kimi qüvvətli dövlətlər yaranmışdır. Bu dövlətlər Azərbaycanda dövlət idarəçiliyi 
mədəniyyətinin, maarifinin daha da yüksəlməsində, ölkənin iqtisadi-mədəni tarixində 
mühüm rol oynamışlar. Prof. V.Z.Piriyev haqlı olaraq yazır ki, mannalılar bugünkü 
azərbaycanlıların əcdadları olmuşlar. 
Manna quldarlıq dövləti idi. Burada maldarlıq, atçılıq, incəsənət, memarlıq 
sürətlə inkişaf etmişdi. Sənətkarlar qiymətli metallardan müxtəlif  əşyalar hazırlayır 
və onların hazırlanmasını da gənc nəslə öyrədirlər. Mannada uşaq və yeniyetmələrin 

---