Dərs vəsaiti baki 011 azərbaycan döVLƏt pedaqoji universitetiNİN 90 İLLİK
Yüklə 5,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 3. Məktəb tarix təhsilinin müasir quruluĢu. Azərbaycan tarixi və ümumi tarix kurslarının öyrənilməsi qaydası. Tarixdən müasir məktəb proqramlarının məzmunu. Proqramların quruluĢu və əsas tərkib hissələri Müasir tarix təhsili gənc nəslin həyata hazırlanmasına və nümunəvi vətəndaşın formalaşmasına yönəldilib. 64 Tam orta təhsilin V-XI siniflərində Azərbaycan tarixi və ümumi tarixə tədris ili (bu kitab hazırlanarkən 2010-2011-ci tədris ilində) bir tədris ili ərzində 595 saat vaxt ayrılıb. Azərbaycan Respublikasının tam orta təhsil tarix təhsilinin məzmununu və həcmini aşağıdakı cədvəldə ümumiləşdirmişik: Siniflər Tarix kursunun adı Həftəlik saatların miqdarı V Azərbaycan tarixi Azərbaycan tarixi üzrə epizodik hekayələr – «Ata yurdu» 2 saat VI Qədim dövr tarixi (eramızın III əsrinədək) 1 saat VII Orta əsirlər tarixi (erkən orta əsrlər) 1 saat VIII Orta əsrlər tarixi (XVII əsrin II yarısınadək) I yarım il 1 saat, II yarım il 2 saat IX Yeni dövr tarixi 2 saat X Yeni dövr tarixi (XX əsrin əvvəllərinədək) 2 saat XI Ən yeni dövr tarixi (bu günlərimizədək) 2 saat VI Ümumi tarix Qədim dünya tarixi (ən qədim dövrdən b.e. V əsrinədək) 1 saat VII Orta əsrlər tarixi (erkən orta əsrlər) 1 saat VIII Orta əsrlər tarixi (XV əsrədək) 1 saat IX Yeni dövr tarixi (XV-XVIII əsrlər) 1 saat X Yeni tarix (XX əsrin əvvəllərinədək) 1 saat XI Ən yeni tarix (bu günlərimizədək) 1 saat Tam orta təhsildə Azərbaycan tarixi ilə ümumi tarix kursları məntiqi- xronoloji ardıcıllıqla öyrədilir. Tarix təlimi dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş tədris planı əsasında hazırlanmış və təsdiq edilmiş proqramlarla tədris olunur. Məktəbdə tarixin tədrisinə ayrılan 595 saatın 204 saatı ümumi tarixə, 391 saatı 65 isə Azərbaycan tarixinə ayrılıb. Orta məktəbin bütün tarix dərslikləri proqramların tələbləri əsasında hazırlanır. Müstəqillik əldə edildikdən sonra respublikamızda təhsilin yenidən qurulması, onun dünya standartları səviyyəsinə çatdırılması yolunda çox ciddi addımlar atılmışdır. Təhsilə dair direktiv sənədlər, təhsil sisteminin yenidən qurulması, fənlər üzrə yeni proqram və dərsliklərin hazırlanması bu qəbildən hesab edilməlidir. Tarix üzrə yeni proqram və dərsliklər hazırlandı. İlk növbədə ümumtəhsil orta məktəbləri üçün «Azərbaycan tarixi» və «Ümumi tarix» proqramlarının tərtibinə daha ciddi diqqət yetirilmişdir. Tam orta təhsil səviyyəsi üçün «Azərbaycan tarixi» və «Ümumi tarix» proqramları «Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində islahat proqramı»nın tələblərinə əsaslanaraq tərtib edilmişdir. Yeni tarix proqramları («Azərbaycan tarixi»nin və «Ümumi tarix»in) qarşısında aşağıdakı vəzifələri müəyyənləşdirilmişdir: - dərin və əhatəli biliyə, bacarıq və vərdişlərə, yüksək intellektə, geniş dünyagörüşünə malik olan və onu daim inkişaf etdirməyə çalışan şəxsiyyət formalaşdırmaq; - öz soy-kökünə, milli-mənəvi zəminə əsaslanan, adət-ənənələrinə, şərəfli tarixi keçmişinə dərindən yiyələnən və ondan iftixar hissi keçirən, ailəsini, vətənini, millətini sevən və onu daim ucaltmağa çalışan milli vətənpərvərlər yetişdirmək; - ümumbəşəri dəyərlərə yiyələnən və onları milli-mənəvi zəmin əsasında əlaqələndirməyi, ahəngdar inkişaf etdirməyi bacaran, insan haqları və azadlıqlarına hörmət edən və onlara daim əməl etməyə, Azərbaycanda hüquqi demokatik cəmiyyətin qurulmasına layiqli töhfələr verməyə hazır olan azad və demokratik ruhlu vətəndaşlar tərbiyə etmək. Proqramlarda orta məktəbdə tarixin tədrisi aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilir: - qədim dövrdən bu günədək bəşəriyyətin keçdiyi tarixi inkişaf haqqında biliklərin əsasının şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsinə nail olmaq; 66 - şagirdlərə tarixi təhlil, müqayisə və ümumiləşdirmə aparmaq bacarıqları formalaşdırmaq əsasında hadisə və prosesləri, fakt və qanunauyğunluqları, anlayışları mənimsətmək; - şagirdlərdə tarixə inam və hörmət hissini formalaşdırmaq, humanizm ideyalarına, insan hüquqlarına, demokratik dəyərlərə, milli-mənəvi zəminə əsaslanan, öz soy-kökünə, xalqına və millətinə hörmət, vətənpərvərlik və xalqlar arasında qarşılıqlı anlaşma kimi yüksək mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri tərbiyə etmək; - Azərbaycan xalqının və digər xalqların dininə, dilinə, mədəniyyətinə, tarixi inkişafının müxtəlif məqamlarına maraq yaratmaq, öz ölkəmizin və bütün bəşəriyyətin mədəniyyətini qorumağa və yaşatmağa çalışmaq hissi aşılamaq; - bütövlükdə Azərbaycan tarixi üzrə baza biliklərini müvafiq olaraq yaxın və uzaq ölkələrin tarixi ilə əlaqələndirmək bacarığı yaratmaq, şagirdlərdə onun yaşadığı region, rayon, şəhər və kəndin tarixinin, vətən tariximizin, eyni zamanda dünya tarixinin tərkib hissəsi olması inamını aşılamaq və s. Bu proqramlar bəzi cəhətlərinə görə əvvəlkilərdən fərqlənir. 1. Bu proqramlarda tarixi materialların öyrənilməsində sosial (sinfi) münasibət deyil, tarixilik, elmilik və obyektivlik metodologiyasının əsas göstərilməsinə ciddi riaət olunmuşdur. 2. Tarixi gerçəkliyə müvafiq olaraq dövrləşməyə yenidən baxılmışdır. Misal olaraq «müasir dövr» məntiqi olaraq «ən yeni dövr» kimi verilmişdir. 3. Bəşər tarixinin ayrı-ayrı dövrlərinin bölgülər üzrə əvvəllər tətbiq edilmiş prinsiplərində dəyişikliklər edilmşidir: VI-VIII siniflərdə Vətən tarixi, Şərq, Türk dünyası, Qafqaz xalqları və Qərb ölkələri tarixi, IX-XI siniflərdə isə Vətən tarixi, Qərb, Türk dünyası, Qafqaz və Şərq xalqları tarixi tətbiq edilmişdir. Bu bölgü tarixi inkişaf prosesinə tamamilə uyğundur: çünki ən qədim dövlətlər, sivilizasiyalar Şərqdə meydana gəlmiş, sonrakı mərhələlərdə isə Qərbdə siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni sahələrdə dünya inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmiş, dəyişikliklər baş vermişdir. 67 4. Ümumi tarix proqramlarında əsas diqqət Şərq və Qərb sivilizasiyalarının üzvi şəkildə tədris edilməsinə, ümumibəşəri dəyərlərin öyrədilməsi ilə yanaşı milli-mənəvi dəyərlərin qabarıq verilməsinə yönəldilmişdir. Belə ki, türk-islam amili, türk-islam xalqlarının zəngin, çoxəsrlik tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı məsələlərin dərindən öyrədilməsi ön plana çəkilmişdir. VII sinifdə orta əsrlər tarix kursuna «Uyğur dövləti» və «Avar xanlığı», IX sinifdə yeni tarix kursuna «Uyğur dövləti» və «Avar xanlığı», IX sinifdə yeni tarix kursuna «Misir, Suriya və İraq Osmanlı imperiyasının tərkibində» və s. mövzular əlavə edilmiş, digər mövzularda isə zəruri dəyişikliklər və dəqiqləşmələr aparılmışdır. 5. Yeni proqramlarda iqtisadi və sosial münasibətlərin, Azərbaycanın və dünya xalqlarının mədəniyyətinin inkişafı məsələlərinin öyrənilməsinə daha çox vaxt ayrılmışdır. 6. Son illərin hadisələrinin və tarixi proseslərə verilən yeni qiymətin mövcud dərsliklərdə öz əksini tapmadığı nəzərə alınaraq, müəllimə kömək etmək, ona istiqamət vermək məqsədilə proqramlarda müvafiq təlim materialları genişləndirilmiş şəkildə təqdim olunmuşdur. 7. X-XI siniflər üzrə Azərbaycan tarixi proqramlarında əhəmiyyətli dərəcədə məzmun və struktur dəyişikliyi aparılmışdır. Bu proqramlarda xalqımızın milli azadlıq hərəkatı ön plana çəkilmiş, müstəqillik uğrunda mübarizəsi, bu mübarizədə ümummilli liderimiz H.Əliyevin tarixi rolu, öz əksini tapmışdır. 8. Əvvəlki proqramlardan fərqli olaraq təqdim olunan proqramların «Ümumi tarix» hissəsində də «Kursdaxili, kurslararası və fənlərarası əlaqələr», «Mövzu üzrə formalaşdırılan anlayışlar», «Şagirdlərin əsas bacarıqları» bölmələri verilmişdir. Bu, tarix proqramlarının tərtibində ilk təcrübədir. 9. Ümumtəhsil məktəblərinin təmayülünə müvafiq olaraq tarix fənlərinin tədrisinə ayrılan saatlar müxtəlif varinatlarda müəyyən olunmuşdur. Fənn müəllimləri həm Azərbaycan tarixi, həm də ümumi tarixdən proqram materiallarını planlaşdırarkən öz məktəbləri üçün müəyyən edilmiş varinatları və ona müvafiq saatların miqdarını hökmən nəzərə almalıdırlar. Belə bir mühüm 68 məsələyə diqqət yetirilməlidir ki, hər bir sinif üçün Azərbaycan tarixi və ümumi tarixdən proqramlar maksimum tələblər əsasında tərtib olunmalıdır. 10. Proqramlarda hər bir kursun sonunda bölmələr üzrə zəngin elmi- metodik ədəbiyyatın, habelə sinifdənxaric oxunun siyahısı verilmişdir. İctimai fənlərin təhsil sahəsi seçildiyi siniflərdə, xüsusilə X-XI siniflərdə bu ədəbiyytadan müəllimlər, habelə onların tövsiyəsi əsasında şagirdlər də istifadə edə bilərlər. Proqramların sonuna xəritələrin, sxemlərin, cədvəllərin, diaqramların, şəkillərin, audiovizial vasitələrin siyahısı əlavə edilmşidir. Müəllim məktəbin maddi-texniki imkanlarından, həmin materialların çap olunanlarından, özünün və şagirdlərin bacarığından istifadə etməklə təlimi daha səmərəli və məzmunlu təşkil etməyə nail ola bilər. Təqdim olunan proqramlarda ən önəmli cəhətlərdən biri bölmələr üzrə «Kursdaxili, kurslararası və fənlərarası əlaqələr», «Mövzu üzrə əsas anlayışlar» və «Şagirdlərin əsas bacarıqları» başlıqları altında verilən metodiki tövsiyələr sistemidir. Onlar fənn müəllimlərinə, hətta şagirdlərə kömək üçün müstəsna əhəmiyyəti olan materiallardır. «Kursdaxili, kurslararası və fənlərarası əlaqələr» dərsin təlim-tərbiyə və inkişafetdirici vəzifələrinin yerinə yetirilməsi məqsədi ilə verilir. Onlar tarixi faktlar anlayışı, səbəb-nəticə əlaqələrinin, qanunauyğunluqların mənim- sənilməsinə, tarixi materialın tərbiyəvi imkanlarının gerçəkləşdirilməsinə, mövzunun məzmunu ilə bağlı əsas bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılmasına xidmət edir. Proqramlarda bölmələr üzrə qruplaşdırılan «əsas anlayışlar» hər bir müəllimə dərsin anlayışlar dairəsini müəyyən etməyə, onları qruplaşdırmağa və yerində tətbiq etməyə imkan verir. Onlardan faktik materialın təhlili və qiymətləndirilməsi zamanı istifadə olunur. Təlim materiallarının əsas anlayışlar ətrafında cəmləşdirilməsi şagirdlərin tarixə dair biliklərini sistemləşdirməyə kömək edir. Buna görə də əsas anlayışların şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsi təmin olunmalıdır. Bu zaman müəllim unutmamalıdır ki, şagirdin anlamadığı bir 69 faktı, məsələni uzun müddət hafizəsində saxlaması və ondan faydalanması mümkün deyildir. Təcrübə göstərir ki, anlayışların formalaşdırılması üçün müəllim onların məzmununu şərh etmək və əlamətlərini sadalamaqla kifayətlənməməli, mənimsəmə prosesinin (qavrama, dərketmə, yadda saxlama və tətbiq etmə) qanunauyğunluqlarına riayət etməli, şagirdləri zəruri təfəkkür əməliyyatlarının icrasına cəlb etməlidir. Bunsuz anlayışların mənimsənilməsi mümkün deyildir. Beləliklə, şagirdin bu istiqamətdə qazanacağı uğurların səviyyəsi onun əqli qabiliyyətlərinin inkişafından asılıdır. Odur ki, proqram materialları şagirdlərə elə çatdırılmalıdır ki, onların hafizə, təfəkkür, təxəyyül və s. psixi fəaliyyət formaları əlaqələndirilsin, normal zehni fəaliyyətləri təmin olunsun. Bu isə müəllimdən tələb edir ki, hər bir konkret dərsə hazırlaşarkən təlim materiallarının məzmununu tələb etdiyi zehni əməliyyatları konkret olaraq müəyyənləşdirsin və dərs prosesində bütün şagirdlərin həmin əməliyyatları icra etmələrinə nail olsun. Bu işin öhdəsindən gəlmək üçün proqram bölmələrinin sonunda verilmiş «şagirdlərin əsas bacarıqları» tövsiyyəsindən istifadə edilməlidir. Bunlar dərsin əsas məsələlərinin, anlayışlarının mənimsənilməsi üçün tələb olunan zehni əməliyyatları müəyyənləşdirməkdə müəllimə istiqamət verə bilər. Bu tövsiyənin əsas mənası mövzunun məzmununa müvafiq əlaqələndirmə, müqayisə etmə, təhlil etmə, ümumiləşdirmə və nəticə çıxarma üsulları ilə şagirdlərin təfəkkür qabiliyyətini üzə çıxarmaq, onlarda bacarıq vərdişləri formalaşdırmaqdır. Müəllimin başlıca vəzifəsi hər bir mövzuya müvafiq bacarıqları seçib dəqiqləşdirməkdir. Bunsuz müəllimin təlim materiallarının mənimsənilməsinə nail olması müşkül olar. Şagirdlərin inkişafı, tərbiyəsi, onların fəal ictimai-siyasi həyata hazırlanması üçün də bu tövsiyənin müstəsna əhəmiyyəti vardır. Müəllim «Bacarıqlar»dakı tövsiyələrdən istifadə edərək şagirdlərdə konkret mövzular üzrə proqramda göstərilən vacib problemlər, məsələlər üzrə müstəqil bilik əldə etmək, məlumat, məruzə, müsahibə və referat hazırlamaq, icmal və tezislər, 70 cədvəllər tərtib etmək, yoldaşları, valideynlər qarşısında çıxış etmək, ümumməktəb tədbirlərindən iştirak etmək vərdişləri aşılamalıdır. Proqramın sözügedən tövsiyəsi şagirdlərdə proqnozlaşdırmaq vərdişlərinin də formalaşdırılmasına kömək etməlidir. Fikrimizcə, proqramın strateji məqsədlərindən biri də müəllim şəxsiyyəti, müəllim biliyi və peşəkarlığı, müəllim təşəbbüskarlığı və yaradıcılığının inkişaf etdirilməsidir. Proqram materiallarını şagirdlərə mənimsətmək, ləyaqətli vətəndaşlar yetişdirmək naminə müəllim indi dünya praktikasında yayılmış və özünü doğrultmuş yeni təlim metodlarından və texnologiyalarından – diskusiya, debat, disput, konfrans, müsabiqə və interaktiv təlim üsullarından, texnikalarından və iş formalarından istifadə etməlidir. Bunlar Vətənimizi sevən, qanunlarımıza hörmətlə yanaşan, azad və demokratik ruhlu, savadlı və ləyaqətli, təşəbbüskar nəslin yetişdirilməsinə kömək edir. Yüklə 5,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|