Dərs vəsaiti baki 011 azərbaycan döVLƏt pedaqoji universitetiNİN 90 İLLİK

Tarixdən təlim prosesinin planlaĢdırılmasını əks etdirən sxem: 
Tarixdən təlim prosesinin təĢkilinin planlaĢdırılması 
Öyrədici
mühitin 
yaradılması 
Öyrədici 
mühitdən
istifadə 
Şagirdlərin 
müstəqil işlərin 
təşkili və ona
nəzarət 
Dərsin 
mərhələlərinin 
planlaşdırıl- 
ması 
Təlim 
fəaliyyətinin 
təşkili və 
nəzarət 
Tarix təlimi prosesinin tərkib hissələri
Tədrisetmə 
Öyrənmə 
E
lm
i 
bil
ikl
ər
i, 
ba
ca
rıq 
və
v
ər
diş
lə
ri 
aş
ıl
amaq
T
əli
m 
pr
os
es
ini
t
əş
kil
etm
ək
Ş
agidr
lə
ri
n
id
ra
k 
fə
ali
yy
ətin
ə 
rə
hb
ər
li
k
etm
ək 
(öyr
ənm
ək)
Qa
vr
ama
(e
lm
i 
fa
kt 
v
ə 
ha
dis
əl
ər
in 
qa
vr
anıl
mas
ı)
şa
dis
əl
ər
in 
qa
vr
anıl
mas
ı 
Anla
ma
(
elm
i 
fa
kt 
v
ə 
ha
dis
əl
ər
in 
ümum
il
əş
dir
il
m
əsi
) 
M
öhk
əml
ətm
ə 
(d
ər
k 
edil
mi
ş 
bil
ikl
ər
in 
ha
fiz
əd
ə 
möhk
əml
əndir
il
m
əsi
) 
T
ər
ti
be
tm
ə 
qa
za
nıl
an 
bil
ikl
əri
n
t
ətbi
qi

---

74 
Tarix təliminin didaktik prinsiplərini əks etdirən sxem: 
 
Fərdi yanaşma 
Əlverişlilik və gücə- 
müvafiqlik 
Şagirdlərin yaş və
fərdi fərqlərinin 
nəzərə alınması 
Təlimin,tərbiyənin 
və inkişafın nəticələ- 
rinin möhkəmliyi, 
dərk edilməsi və
təsirliliyi 
Məzmun və 
vəzifələ
- 
rindən asılı olaraq təli- 
min müxtəlif metod və
vasitələrinin uzlaşdı- 
rılması 
Müəllimin rəhbərlik- 
edici rolu şəraitində 
şagirdlərin təlimdə 
şüurluluğu və fəallığı 
Fənlərarası əlaqədən 
istifadə 
Elmilik 
Əyanilik 
Təlim materialının 
onun məqsədi 
zəminində keçirilməsi 
Təlim metodlarının 
onun vasitələr 
zəminində seçilməsi 
Təlimin tərbiyəedici 
xarakterinin nəzərə 
alınması 
Təlimdə əməkdaşlıq 
Təlimdə sistematiklik 
və ardıcıllıq 
Təlim üçün zəruri şə- 
raitin yaradılması 
Biliklə fəaliyyətin 
vəhdəti
Nəzəriyyənin təcrübə 
ilə təlimin həyatla 
əlaqəsi 
Tarix təliminin 
didaktik prinsipləri 
Fəndaxili əlaqədən
istifadə 
Təlimdə düz və əks
əlaqənin yaradılması 

---

75 
Tarix təliminin funksiyalarını əks etdirən sxem: 
Tarix təlimi prosesinin qanunauyğunluğunu əks etdirən sxem: 
Tarix təliminin funksiyaları 
təhsilverici 
tərbiyəedici 
inkişafetdirici 
Tarixin təlimi 
prosesinin 
qanunauyğunluğu 
Təlimin məqsədləri 
(şəxsiyyətin 
formalaşdırılmasına 
yönəlmiş gözlənilən 
nəticələr, tərbiyə və 
inkişaf) 
Təlimin məzmunu 
(biliklər sistemi, 
bacarıqlar, vərdişlər, 
yaradıcı fəaliyyət 
təcrübəsi, tarixi və 
sosial təzahürlərə 
emosional-hissi 
münasibət) 
Şagirdlərin yaş 
xüsusiyyətləri və dərk 
etmə imkanları 
Təlim prosesinin 
təşkili 
(formaları, metodları. 
Metodik üsulları və 
təlim vasitələri) 
Təlimin nəticələri
(Şagirdlərin təhsil, 
tərbiyə və inkişaf 
səviyyəsi) 

---

76 
§ 2. Tarix təliminin təĢkilat formaları. Dərslərin səciyyəvi cəhətlərinə 
görə tipləri və onların təsnifatı 
Tarix təliminin təĢkilat formalarını əks etdirən sxem 
 
Tarix təliminin təĢkilat formaları 
Dərs 
Seminar məşğələsi 
Praktikumlar 
Fakültativ məşğələlər 
Tədris ekskursiyaları 
Konfrans 
Dərnək 
Məktəblilərin evdə tədris 
materialı üzərində 
çalışması 
Əlavə məşğələlər 
Mühazirə 
Məsləhət 
(konstitusiya) 
İmtahan 
Zaçot 
Laborator məşğələ 
Praktik məşğələ 
Təbiətə 
ekskur
siya 
İstehsa
lata 
ekskur
siya 
Muzey
ə 
ekskur
siya 
Sərgiy
ə 
ekskur
siya 
Tarix 
ekskur
siyaları 
Fərdi 
Qrup halında 
Fərdi 
Qrup halında 
Ədəbiy
yat və 
incəsən
ət 
ekskur
siyası 

---

77 
Sxemdə qeyri-standart dərslərə də yer vermişik. Təcrübədə həmin 
dərslərdən də geniş istifadə edilir. Bu baxımdan metodik ədəbiyyatda deyilir: 
təlim-tərbiyə prosesinin təşkilinin əsas forması dərsdir. Dərs proqram və cədvəl 
əsasında sinifdə aparılan məşğələ növüdür. Burada bütün şagirdlərin iştirakı 
məcburidir. Dərsdə proqramda nəzərdə tutulan həcmdə təlim materialı öyrədilir, 
bilik verilir və şagirdləri bu material əsasında tərbiyə edirlər. Dərs mürəkkəb 
prosesdir. Onun proqram məzmunu dərsdən-dərsə dəyişir, iş formaları 
mürəkkəbləşir. Müəllim sorğu vasitəsilə şagirdlərin biliklərini yoxlayır və 
möhkəmləndirir. Müəllim materialı təhlil etməklə və ümumiləşdirməklə 
dərketməni təşkil edir, yeni bilikləri mənimsəmək üçün şagirdlərin dayaq 
biliklərindən istifadə etməyi öyrədir. Dərsdə şagirdlərin xəritədən, tarixi 
sənəddən baş çıxarmaq, tarixi hadisələri müqayisə etmək və s. bacarıqlarını 
inkişaf etdirir. 
Tarix dərsi vəzifələrinin çoxluğu ilə səciyyələnir. Hər bir dərsin öz 
mövzusu vardır. Mövzu ayrı-ayrı bəndlərə ayrılır ki, bu da dərsin planını təşkil 
edir. Planın 3-5 bənddən ibarət olması məqsədəuyğundur. Dərsin mövzu və 
planını şagirdlərə bildirmək lazımdır. Bu izahın gedişini izləməyi asanlaşdırır. 
Təcrübə göstərir ki, hər bir dərs nəinki məzmununa, həm də işin xarakterinə 
görə tam bir vahiddir. Dərsdə elə üsullarından istifadə olunmalıdır ki, şagirdlər 
ev tapşırıqlarını yerinə yetirərkən onlardan müstəqil surətdə istifadə etsinlər. 
Şərh olunmuş material təhlil olunmalı, dərk edilməli və möhkəmləndirilməlidir. 
Tədris materialının seçilməsi və sistemləşdirilməsi, istifadə edilən bütün 
üsul və vasitələr dərsin əsas ideyasına, onun konkret təlim-tərbiyə və 
inkişafetdirici məqsədlərin həllinə yönəldilməlidir. Çünki dərsin əsas ideyasının, 
onun təlim-tərbiyə məqsədlərin müəyyən edilməsi dərsə hazırlıqda ən mühüm 
cəhətdir. 
Hər bir müəllim proqram materialının, metodik göstərişləri rəhbər tutaraq 
dərsin ideyasını və məqsədlərini müstəqil surətdə müəyyənləşdirməlidir. 
Hər şeydən əvvəl faktın yalnız şərhini hazırlamaq yox, həm də onun təlim-
tərbiyə əhəmiyyətini düşünmək lazımdır. Mühüm tarixi hadisələrin mahiyyəti, 

---

78 
qanunauyğunluğu, səbəbləri, nəticələri, əhəmiyyəti təhlil etmək yolu ilə düzgün 
müəyyən edilə bilər. 
Dərsin ideya vəzifələri həm də yeri gəldikdə şərh olunan materialın müasir 
dövrlə əlaqələndirilməsi yolu ilə açılıb göstərilə bilər. Bununla bağlı, tarix 
müəllimi proqrama dair izahatda mühüm mövzuların əsas ideyaları təlim-tərbiyə 
vəzifələri haqqında aydın göstəriş tapa bilər. Həmçinin xüsusi metodik 
ədəbiyyatdan istifadə olunması, dərslikdəki mətinin düşüncəli surətdə 
öyrənilməsi və təhlil edilməsi dərsin ideyasını və təlim-tərbiyə vəzifələrini 
düzgün müəyyən etməkdə müəllimə kömək edər. 
Metodik ədəbiyyatlarda göstərilir ki, mahiyyət və məzmunu iki cəhətin 
vəhdətində - təlim verməklə təhsil almanın vəhdətində öyrənilir. Təhsil 
verməyin nəticəsi şagirdlər tərəfindən biliklərin, bacarıqların, vərdişlərin 
mənimsənilməsidir. Mənimsəmənin əsas cəhəti şagirdlər tərəfindən yeni 
materialın qavranılmasıdır, yəni hadisələrin, təzahürlərin, proseslərin şagirdin 
şüurunda bilavasitə əks olunmasıdır. 
Mənimsəmənin digər mühüm hissəsi qavranılmış materialın dərk 
edilməsidir, onun başa düşülməsi, təhlil edilməsi və ümimiləşdirilməsidir, 
öyrənilən 
hadisə 
və 
proseslərin 
səbəb-nəticə 
əlaqələrinin 
və 
qanunauyğunluqlarının aydınlaşdırılmasıdır. Mənimsəmə prosesinin sonrakı 
hissələri qavranılmış və dərk edilmiş materialın yadda saxlanılması tədrisdə və 
əməli fəaliyyətdə onlardan istifadə edilməsidir. Eyni zamanda biliklərin 
mənimsənilməsi müvafiq bacarıq və vərdişlərə yiyələnməklə əlaqədardır.
Təcrübə göstərir ki, prosesinin bu ardıcıl cəhətləri, yəni qavrama, dərketmə 
və yaddasaxlama bir-birindən qəti ayrılmış mərhələlər deyildir. Təlim zamanı 
bunlar bir-birinə qarşılıqlı surətdə nüfuz edirlər: yeni materialın qavranılması 
onu müəyyən dərəcədə dərk etmədən, başa düşmədən qeyri - mümkündür. Şərh 
edilən material xüsusi möhkəmləndirmə olmadan da müəyyən qədər yadda 
saxlanılır; materialın qavranılması, dərk edilməsi və möhkəmləndirilməsi 
əvvəlki bilik və bacarıqların tətbiq edilməsi əsasında həyata keçirilir. 

---

79 
Beləliklə, mənimsəmə prosesinin bütün hissələri dialektik vəhdətdədir. 
Bununla belə biz mənimsəmənin göstərilən cəhətlərini fərqləndirməli, nisbi
ardıcıllığı gözləməliyik, Yeni tarixi faktları dərk etməzdən əvvəl onları 
qavramaq, əzbərləmədən qabaq başa düşmək, dərk etmək lazımdır, tətbiq 
etməzdən əvvəl şüurlu mənimsəməyə nail olmaq lazımdır. Unutmaq olmaz ki, 
mənimsəmə prosesinin bu ümumi qanunauyğunluğunu nəzərə alaraq, müəllim 
işini aşağıdakı kimi qurur: 1) şagirdləri yeni materialı qavramağa hazırlayır; 2) 
dərketməni təşkil edir; 3) şagirdlərin hafizəsində mühüm tarixi hadisələri, 
təzahürləri, terminləri, anlayışları möhkəmləndirir; 4) şagirdlərdə dərslik və 
sənədlə, xəritə və şəkillə işləmək bacarığını formalaşdırır; 5) mənimsənilmiş 
bilik, bacarıq və vərdişləri tətbiq etməyi öyrədir və nəhayət mənimsəmə 
dərəcəsini yoxlayır. 
Tarixi 
təlimi 
metodikası 
elmində 
tarix 
dərslərinin 
tiplərinin 
müəyyənləşdirilməsində vahid fikir yoxdur. Müxtəlif illərdə müxtəlif alimlər 
tarix dərslərini onların səciyyəvi cəhətlərini nəzərə alaraq müxtəlif təsnifatlar 
veriblər. Onlardan ən xarakteriklərinə diqqət yetirək: Bu məsələdə didaktiklər və 
metodistlər arasında fikir müxtəlifliyi mövcuddur. İ.N.Kazantsev dərsin 
təsnifatında üç prinsipi rəhbər tutur: məzmun, didaktik məqsədlər, keçimə 
üsulları.
B.P.Yesipov dərsləri didaktik məqsədlərinə görə 1) kombinələşdirilmiş, 
yaxud qarışıq dərs; 2) yeni materialla tanışlıq dərsi; 3) biliklərin 
möhkəmləndirilməsi dərsi; 4) biliklərin ümumiləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi 
dərsi; 5) Bilik və bacarıqların təkmilləşdirilməsi və möhkəmləndirilməsi dərsi; 
6) biliklərin yoxlanılması dərsi. 
V.Q.Kartsov dərsin 4 tipini fərqləndirir: 1) yeni biliklər verən dərs; 2) 
təkrar və ümumiləşdirici dərs; 3) biliklərin yoxlanılması dərsi; 4) qarışıq dərs. 
P.S.Leybenqrub da 4 dərs tipi göstərir: 1) təlim prosesinin bütün, yaxud bir 
neçə elementini əhatə edən (kombinələşdirilmiş) dərs; 2) yeni materialın 
öyrənilməsi; 3) təkrar-ümumiləşdirici dərs; 4) biliklərin yoxlanılması və qeydə 
alınması dərsi. 

---

80 
A.A.Vagin isə müxtəlif qrup siniflərdə aşağıdakı dərs tiplərini göstərir IV-
V siniflər: 
1.Təlim prosesinin bütün hissələrini əhatə edən dərs. 
2.Nağıl formasında şərh edilən dərs. 
3.Təkrar dərsi.
VI-IX 
1.Təlim prosesinin bütün hissələrini əhatə edən dərs 
2.Yeni material haqqında məlumat verən dərs. 
3.Təhlil dərsi.
 
4.Yekun dərsi (mövzu üzrə) 
5. Bacarıq və vərdişlər formalaşdıran dərs 
6. Təkrar – ümumiləşdirici dərs. 
X-XI siniflər 
1. Giriş dərsi.