Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
canlılarla qohumluq münasibətini başa düşür. Bü özünü totemizmdə daha yaxşı təzahür edir. Totemizm ibtidai xaqlar üçün xarakterikdir, onlar özlərini hər hansı heyvanla (totemlə) eyniləşdirir, bu heyvanı öz əcdadı hesab edirdi. Bir çox incəsənət əsərlərində də canlı heyvanlarla qohumluq duyğusu geniş şərh olunur; məsələn şairlər öz şeirlərində heyvanları «bizim kiçik qardaşımız» deyə vəsf edirlər. İbtidai xalqlarda heyvanların müqəd- dəsləşdirilməsi əsrlərin sınağından keçərək bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır: bu gün də dünyanın müxtəlif yerlərində ayrı-ayrı heyvanların müqəddəsləşdirilməsi ənənəsi yaşamaqdadır; türk xalqlarının boz qurda, hindlilərin inəyə və s. pərəstişi bu gün də yaşamaqdadır. Bu ikillik, praktiki fəaliyyət üçün, insanın özünün mövcudluğu üçün canlının əhəmiyyətindəki ambivalentlik son nəticədə insanda canlıya qarşı xüsusi hiss və münasibət yaradır ki, bu da mifoloji, dini baxışlarda, əxlaq normalarında və estetik tərbiyədə öz əksini tapır. Məsələn, insan mədəniyətinin və əxlaqının mənbəyində dayanan ilk qadağalardan (tabu) biri bu və ya digər heyvanın öldürülməsi və onun ətininin yeyilməsinin qadağan edilməsi olmuşdur. Bu qadağaların qalıqları indi də qalmaqdadır: hindlilər bu gün də inək əti yemirlər. Heyvanlar həm də ibtidai insanların qayaüstü rəsmlərinin ilk obyektləri olmuşlar. Bizim günlərdə də müxtəlif bitkilər və heyvanlar çox vaxt estetik şüurda gözəllik və ya eybəcərlik etalonu kimi çıxış edirlər. Deyirlər ən gözəl göz eşşəyin gözüdür, hər hansı adamın gözəlliyi ayrı-ayrı gözəl heyvanlara bənzədilməklə təsvir olunur maral, ceyran, tovuzquşu və s. Sözü başa düşməyənlərə gönü qalın camış kimi, kobudluq edənin davranışını «ayı kimi necə gəldi edir» deyə qiymət verilir.
Canlıya olan rəngarəng münasibətləri bəzən praktiki məqsədəuyğunluğun tələblərindən çıxış edərək izah etmək və ya başa düşmək çox çətin olur. Canlı ilə qarşılıqlı fəaliyyətin və canlıya münasibətin bütün müxtəlif fonnalarma nəzərə alsaq, yalnız insan fəaliyyəti və şüuru üçün əsas qarşıdurmalardan biri kimi canlı və cansızın biri-birinə qarşı qoyulmasının son dərəcə vacibliyini deyil, həm də bu qarşı-qarşıya qoyulmanın praktiki və idrakın inkişafında nail olunan səviyyəsindən asılı olaraq müxtəlif formada aparılmasını tam başa düşmək olar; bu həm də ilk baxışdan göründüyü kimi insanlara birdəfəlik verilən xüsusiyyət kimi qəbul edilməməlidir. Bu isə o deməkdir ki, canlı və cansızın ayrılması və ya həyatın nə olmasının müəyyən edilməsi elə bir problemdir ki, onu birdəfəlik həll etmək olmaz, bu məsələyə insanlar hələ dəfələrlə qayıdacaqlar. Bu problemin olması faktı canlıya olan münasibətin bütün deyilən formaları ilə yanaşı, həm də dərk etmə, başa düşmə münasibətlərinin də zəruriliyi göstərir, yəni bu poblemin olması həyatın bütün müxəlif təzahürləri ilə öyrənilməsinin zəruriliyini göstərir. İnsanın canlı haqqında ilkin bilikləri - tutaq ki, heyvanların davranışı ilə bağlı, rüşeymiərin yetişməsi vaxtı ilə bağlı biiikiəri onların praktiki fəaiiyyətiəri ilə sıx bağiı olmuşdur. İnsan uzun müddət apardığı müşahidədən sonra məhz bu məsələ ilə bağlı müəyyən qənaətə gəmişdir. Lakin sonradan, məsələn, hilozoizm indiki ölçülərlə fantastik görünən cəhd kimi çıxış edir, dərk olunmuş şəkildə canlı və cansızı bir-birinə qarşı qoyur. Bu problemin dərk olunması ilə yanaşı, həm də bütün canlılara xas olan ən ümumi xassələri və xüsusiyyətləri aydınlaşdırmaq məsələsi də qarşıda dayanır. 165 Canlıların dərk olunmasında biolojinin və fəlsəfənin yerinə də aydınlıq gətimrək maraqlı olardı. İlkin olaraq praktiki fəaliyətlə bilavasitə bağlı olan canlı haqqında müxtəlif, hissə-hissə olan baxışlar və məlumatlar bioloji idrakı formalaşdırır. Bizim günlərdə bunlar, ilk növbədə, elmi vasitələrlə həyata keçir. Müasir biologiya elmin olduqca geniş və inkişaf etmiş sahəsidir. Bununla belə bioloji elmlər insanın canlı ilə praktiki qarşılıqlı fəaliyyətinin müvafiq növlərinə bilavasitə istiqamətlənən kənd təsərrüfatı, biotexnoloji və tibbi elmlərlə tamamlanır. Bioloji idrakın özünün inkişafı bu cür qarşılıqlı fəaliyyətin yeni növlərini yaradır. Bu əvvəlcədən genetik cihazlarla verilən, təbiətində əvvəlcədən olmayan yeni bioloji orqanizmlərin lahiyələşdirlməsi ilə məşğul olan müasir biotexnologiyada aydın aşkar olunur. Biotexnologiyanın köməyi ilə insanın ən müxtəlif təlabatlarmı ödəmək üçün zəruri olan maddələr və ərzaqları süni yolla almaq mümkün olur. Beləliklə, bizim günlərdə canlı haqqında biliklərin əsas hissəsini, o cümlədən ən əsaslı bilikləri adamlar biologiyadan alırlar. Bununla bağlı olaraq belə bir sual yaranır: bəs həyatı dərk etməkdə fəlsəfənin rolu necədir? Biologiya ümumiyyətlə fəlsəfəsiz keçinə bilərmi? Bizdə bu məsələ daha kəskin şəkildə dayanır. Məsələ ondadır ki, XX əsrin 30-40-cı illərində biologiyanın fəlsəfi problemlərinə dair yanlış anlamalar fomıalaşmışdır. Bu dövrdə həm bioloqlar, həm də filosoflar arasında belə bir yanlış nöqteyi-nəzər formalaşmış və geniş yayılmışdır ki,
guya iki
biologiya - qabaqcıl dialektik-materialist biologiya və xalq əleyhinə olan irticaçı idealist biologiya mövcuddur. Olduqca primitiv mühakiməyə malik olan ayrı-ayrı fəlsəfi müddəalar öz müddəaları üçün başlıca əsas kimi onu 166 Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|